Józef Czapski, malarz, pisarz i publicysta emigracyjny, współpracownik Instytutu Literackiego w Paryżu i miesięcznika "Kultura" zmarł 12 stycznia 1993 r. 30 lat po jego śmierci wspominaliśmy go, przywołując nagrania z archiwów radiowych.

Spotkanie w Iraku

Czapski i Giedroyc poznali się w Warszawie w połowie lat 30. Ponownie spotkali się w 1943 roku w Iraku. Czapski dotarł tam z Rosji, ewakuowany z Armią Andersa, Giedroyc - szlakiem przez Rumunię i Bliski Wschód jako tzw. prosty żołnierz.

- Giedroyc początkowo pełnił funkcję "sekretarza Józia", jak sam to nazywał, czyli rotmistrza Czapskiego w wydziale kultury i prasy, na którego czele stał Czapski, a z tego sekretarzowania za jakiś czas objął stanowisko szefa działu prasy i wydawnictw - wyjaśniał podczas audycji prof. Rafał Habielski.

Józef Czapski. Serwis specjalny Polskiego Radia>>>

Józef Czapski - artysta zaangażowany

Józef Czapski, a właściwie hrabia Hutten-Czapski, był uczestnikiem wojny polsko-rosyjskiej 1920 roku. Brał też udział w kampanii wrześniowej, po której dostał się do niewoli sowieckiej. Wiosną 1940 roku, ze względu na niemieckie pochodzenie, został przeniesiony z ostatnią grupą Polaków z obozu w Starobielsku do obozu w Pawliszczewie Borze, a następnie do obozu jenieckiego NKWD w Griazowcu pod Wołogdą na dalekiej północy ZSRR. 

"Dziennik wojenny". Świadectwo wojennych losów Józefa Czapskiego. POSŁUCHAJ >>>>

Jednym z opisywanych przez Czapskiego współpracowników był Jerzy Stempowski, ps. "Paweł Hostowiec". Jest on autorem tomów esejów i szkiców z podróży "Pan Jowialski i jego spadkobiercy", "Chimera jako zwierzę pociągowe", "Eseje dla Kassandry", "Ziemia berneńska", "Zapiski dla zjawy", "Od Berdyczowa do Rzymu".

Jerzy Stempowski pseud. Paweł Hostowiec - nagrania Radia Wolna Europa>>>>

W latach 1954-1969 na łamach "Kultury" Stempowski publikował teksty z cyklu "Notatnik niespiesznego przechodnia", które znalazły się w dwóch tomach wydanych przez Bibliotekę "Więzi" w 2012 roku. Używał wielu pseudonimów, m.in. Paweł Hostowiec, Leon Furatyk i B. Serafin.

Nie uległ nienawiści

Był człowiekiem o niezwykłej erudycji i rozległych zainteresowaniach, często podróżował, znał wiele kultur i języków, przetłumaczył m.in. powieść Borysa Pasternaka "Doktor Żywago". Od 1940 roku mieszkał w Szwajcarii. Do Polski nigdy nie powrócił.

Stempowski nie uległ nienawiści do Niemców po traumie II wojny światowej. Wcześnie zafascynował się atmosferą panującą w Niemczech na początku XX wieku. Dla studiów w Monachium porzucił Kraków. Analizował dojście Adolfa Hitlera do władzy, podejmował próby dialogu z zachodnimi sąsiadami po roku 1945.

Pod spokojem było wszystko

- W tym człowieku był pozorny spokój. Pod spodem była i rozpacz, i niepokój, i wszystko - opowiadał Józef Czapski. - Po wojnie zaraz wyjechał do Niemiec, żeby zobaczyć, jak te Niemcy wyglądają. Miał tylko rucksack (plecak - przyp. red.) na plecy i nic więcej. Nocował na jakimś dachu rozbitym, w śniegu. Miał swój rucksack, tak że się nie skarżył wcale.

Józef Czapski - serwis specjalny >>>>

W tych domach zetknął się z Polakami i Ukraińcami, do których miał zawsze sentyment. - Opisał, o czym ci ludzie marzą pod porwanymi kocami, w tych domach. Wszyscy wygnani - mówił Czapski. - Może się im przypomina dźwięk ich rzek, wszystkich polskich rzek kresowych.

Czytaj także:

• "Dziennik wojenny". Świadectwo wojennych losów Józefa Czapskiego 
• Trzy dekady od śmierci Józefa Czapskiego

O sobie samym Stempowski mówił "niespieszny przechodzień", "samotny wędrowiec". Był jednym z najprzenikliwszych obserwatorów historycznych przemian XX wieku, nie ulegał historycznym i politycznym uproszczeniom, schematom myślenia lub resentymentom.

***

Tytuł audycji: "Ślady pamięci"

Prowadzili: prof. Rafał Habielski i Andrzej Mietkowski

Data emisji: 30.01.2023

Godzina emisji: 17.30