Najważniejsze informacje w skrócie:

• Frania była droga – w latach 70. kosztowała prawie całą miesięczną pensję (71,6%), co dziś odpowiadałoby kwocie blisko 6000 zł za prostą pralkę wirnikową.
• Była wielozadaniowa – z powodu braków na rynku, ludzie używali jej nie tylko do prania, ale też jako betoniarki do mieszania zaprawy, maselnicy do robienia masła, a nawet jako domowego hydromasażera do nóg.
• Integrowała rodzinę – pranie było ciężką, wieloetapową pracą (noszenie wrzątku, kręcenie wyżymaczką), która wymagała współpracy całej rodziny, zmieniając obowiązek domowy w swoisty rytuał.
• Była narzędziem propagandy – jej masowa dostępność (w przeciwieństwie do luksusowych automatów) była wykorzystywana przez władze PRL jako dowód na "postęp dla mas" i poprawę bytu obywateli.

Narodziny ikony. Krótka historia pralki Frania

Historia pralki, która zrewolucjonizowała polskie domy, rozpoczęła się w Kieleckich Zakładach Wyrobów Metalowych (KZWM), znanych również z produkcji motocykli SHL. Prototyp urządzenia powstał tam już w 1953 roku, a pierwsza seryjna partia 500 sztuk, oznaczona jako typ A, opuściła fabrykę w 1954 roku. Była to prosta konstrukcja składająca się z ocynkowanego zbiornika i podstawy, z silnikiem zamontowanym z boku obudowy, przenoszącym napęd za pomocą zewnętrznego paska klinowego.

Fakt, że w jednym państwowym zakładzie powstawały zarówno motocykle, jak i sprzęt AGD, nie był przypadkiem, lecz logiką tamtego systemu. W gospodarce centralnie planowanej produkcję przydzielano fabrykom często na podstawie ich technologicznych możliwości, a nie rynkowej specjalizacji. Kieleckie Zakłady Wyrobów Metalowych potrafiły sprawnie obrabiać metal, dlatego uznano, że poradzą sobie zarówno z ramą motocykla, jak i emaliowanym zbiornikiem pralki.

W kolejnych latach konstrukcja była udoskonalana. Zmiany w konstrukcji Frani nie były jednak podyktowane presją rynkową, lecz stanowiły odzwierciedlenie powolnego, odgórnie planowanego postępu technologicznego. Ewolucja ta przebiegała linearnie, a kolejne serie oznaczano literami alfabetu: A, B, C, D, E, W, E+D i F. Nazwa „Frania”, która na stałe weszła do polszczyzny, upowszechniła się w latach 1960-1961 wraz z wprowadzeniem do produkcji modeli z serii F, w tym FA i FB.

Wraz z upływem czasu wprowadzono sukcesywnie modele wyposażone w zintegrowaną, ręcznie napędzaną wyżymaczkę, grzałkę umożliwiającą podgrzewanie wody bezpośrednio w zbiorniku oraz elektryczną pompkę ułatwiającą jej usuwanie po zakończonym praniu.

Kluczowym momentem dla standaryzacji było objęcie pralek w 1961 roku Polską Normą Techniczną PN-60/E-77200. Ujednoliciła ona kluczowe komponenty, takie jak zespoły wirnikowe czy sposoby mocowania wyłączników, co ułatwiało masową produkcję w różnych zakładach w kraju oraz ewentualne naprawy.

Nadana jej przez użytkowników nazwa tak mocno wrosła w język potoczny, że mianem "Frani" zaczęto określać wszystkie pralki wirnikowe, niezależnie od tego, czy pochodziły z Kielc, czy z innych produkujących je zakładów, jak "Światowit" w Myszkowie czy "Emalia Olkusz”. Masową produkcję Frani zakończono w 1986 roku, po wypuszczeniu na rynek 6 milionów egzemplarzy.

Bezcenny domowy pomocnik. Za Franię trzeba było dać 3/4 pensji

W latach 70. pralka Frania kosztowała 1600 złotych. Aby zrozumieć realny koszt jej zakupu, należy odnieść cenę do przeciętnych zarobków: w roku 1970 wynosiło ono 2235 zł. Cena Frani stanowiła więc aż 71,6% średniej pensji, a przeciętne miesięczne zarobki pozwalały na zakup 1,4 pralki. To był ogromny wysiłek dla budżetu, choć trzeba przyznać, że nie tak znaczny jak zakup telewizora (na który trzeba było często odkładać i latami), o samochodach takich jak Maluchy, Duże Fiaty czy Polonezy nie wspominając.

Żeby kupić Franię, nie wystarczyło jednak przejść się po prostu do sklepu. PRL było gospodarką niedoboru - na podstawowe z dzisiejszego punktu widzenia trzeba było czekać latami, a czas oczekiwania mógł zostać skrócony dzięki znajomościom i/lub nagrodzeniu sprzedawcy odpowiednią “premią” pieniężną.

Prawdziwy koszt Frani był więc sumą jej ceny nominalnej oraz zasobów niematerialnych: czasu poświęconego na jej "zdobycie" i kapitału społecznego w postaci koneksji. Brak pralki na stanie sklepu oznaczał konieczność wejścia w skomplikowany, nieformalny system dystrybucji, co było fundamentalnym doświadczeniem konsumenckim tamtej epoki. Czas oczekiwania nie był pasywny; był to aktywny, czasochłonny i często frustrujący proces "polowania" na upragniony sprzęt.

Należy jednak pamiętać, że relatywnie niska cena Frani nie wynikała wyłącznie z prostoty jej konstrukcji, lecz była efektem strategicznej decyzji politycznej. W latach 70., w szczytowym okresie tzw. propagandy sukcesu epoki Gierka, Frania stała się jednym z kluczowych narzędzi w budowaniu wizerunku państwa, które dba o obywateli. Miała być namacalnym dowodem na realizację obietnicy socjalistycznej modernizacji i poprawę bytu polskich rodzin.

Umożliwiając masowy zakup pralki, władza pokazywała, że postęp dociera pod strzechy. Jednocześnie, poprzez utrzymywanie zaporowej ceny pralki automatycznej (ok. 10 000 zł za radziecką Wiatkę), utrwalano nieformalne rozwarstwienie – pełen luksus pozostawał w sferze marzeń, dostępny dla nielicznych, podczas gdy Frania symbolizowała "postęp dla mas".

Aby oszacować, jaką wartość miałby dziś zakup Frani, można zastosować wskaźnik siły nabywczej, odnosząc jej historyczny koszt do współczesnych zarobków. Skoro w 1970 roku Frania kosztowała równowartość 71,6% przeciętnej pensji, jej ekwiwalentną cenę dzisiaj można obliczyć, stosując ten sam procent do aktualnego przeciętnego wynagrodzenia.

Przyjmując za podstawę do obliczeń przeciętne wynagrodzenie z 2024 roku, które wynosiło 8181,72 zł, otrzymujemy hipotetyczną cenę Frani dzisiaj: 0,716 × 8181,72 zł ≈ 5857,71 zł. To kwota, za którą można dziś kupić naprawdę poważny sprzęt AGD.

W latach 70. za 70% pensji można było kupić jedno, proste, pół-manualne urządzenie. Dziś taka sama część wypłaty wystarczy na zakup nawet kilku podstawowych pralek automatycznych lub skompletowanie zaawansowanego zestawu z oddzielną pralką i suszarką. I to niemal dwukrotnie.

Więcej niż pralka. Nietypowe zastosowania Frani

Lista alternatywnych zastosowań Frani jest nie tylko zbiorem barwnych anegdot, lecz także, przede wszystkim, dowodem na niezwykłą kreatywność i zaradność społeczeństwa żyjącego w warunkach permanentnego niedoboru specjalistycznych narzędzi. Potężny silnik zamknięty w szczelnym, emaliowanym zbiorniku stawał się uniwersalną jednostką napędową do najróżniejszych zadań.

Pomysłowość w czasach niedoboru

Nietypowe zastosowania pralki Frania

🍳 Domowa fabryka żywności

Mocny silnik Frani idealnie nadawał się do zadań kuchennych. Służyła do ubijania masła, mieszania ciasta na gofry, a nawet do przygotowywania domowych napojów.

🧱 Plac budowy w łazience

W szczelnym, emaliowanym zbiorniku można było bez problemu wymieszać niewielkie ilości zaprawy murarskiej lub betonu na potrzeby drobnych remontów.

💆‍♀️ Prywatne SPA

Ruch ciepłej wody w zbiorniku, generowany przez wirnik, był wykorzystywany jako forma domowego masażu wirowego nóg – idealnego na zmęczenie po całym dniu pracy.

🎨 Domowa farbiarnia

Frania, dzięki ciągłemu ruchowi wody, doskonale nadawała się do równomiernego i skutecznego farbowania tkanin, pozwalając na odświeżenie garderoby.

Ile warta była jej wszechstronność?

Frania zastępowała wiele specjalistycznych urządzeń. Zakup ich współczesnych odpowiedników to dziś spory wydatek.

od 1315 zł do 13 162 zł

Tyle kosztowałby dziś zestaw urządzeń (betoniarka, maselnica, hydromasażer) wykonujących te same zadania, co jedna pralka Frania.

Ta niezwykła adaptacyjność pokazuje, że w realiach PRL posiadane przedmioty miały znacznie wyższą wartość użytkową i były traktowane jako wszechstronne zasoby, a nie jednofunkcyjne, wyspecjalizowane produkty.
 
Wszechstronność Frani, wynikająca z pomysłowości jej użytkowników, jest jeszcze bardziej imponująca, gdy porówna się jej cenę z kosztem zakupu współczesnych, dedykowanych urządzeń do każdego z tych zadań.

 

Jak widać, skompletowanie zestawu najtańszych współczesnych odpowiedników kosztowałoby dziś co najmniej 1315 zł. Natomiast zakup zaawansowanych wersji tych urządzeń to już wydatek rzędu 13 162 zł. Kwota ta wielokrotnie przewyższa cenę nowej, fabrycznej pralki wirnikowej, którą można kupić współcześnie (ok. 1600 zł). Pokazuje to, że Frania w swojej epoce była nie tylko pralką, ale prawdziwym, wielofunkcyjnym centrum domowego rzemiosła, którego wartość ekonomiczna i użytkowa znacznie przewyższała jej podstawowe przeznaczenie.

Co istotne, ponowne użycie Frani do prania ubrań po wymieszaniu w niej zaprawy murarskiej było teoretycznie możliwe, ale w praktyce bardzo ryzykowne. Emaliowany zbiornik, choć gładki, mógł zostać porysowany przez piasek i kruszywo, co tworzyło mikrouszkodzenia, w których osadzał się trudny do usunięcia brud. Resztki cementu mogły zniszczyć delikatne tkaniny lub zablokować mechanizm odpływowy. Dlatego, mimo że dokładne, wieloetapowe czyszczenie było wykonalne, wiele egzemplarzy po "karierze budowlanej" było degradowanych do stałego pełnienia funkcji gospodarczych, a do prania ubrań starano się używać innej, "czystej" pralki.

Frania w akcji. Tak wyglądało pranie w PRL

Użytkowanie Frani było procesem wieloetapowym i wymagającym fizycznego zaangażowania, co plakat reklamowy z epoki eufemistycznie określał hasłem: „upierz dobrze szybko bez zmęczenia”. Rzeczywistość była bardziej skomplikowana:

Przygotowanie: pralkę należało ustawić w dogodnym miejscu, najczęściej w łazience lub kuchni. Następnie trzeba było ją napełnić wodą, co zwykle oznaczało kilkukrotne, ryzykowne przenoszenie naczyń z wrzątkiem z kuchenki gazowej. Minimalny poziom wody musiał znajdować się 10 cm nad wirnikiem, a maksymalny 10 cm poniżej górnej krawędzi zbiornika.

Pranie: do gorącej wody dodawano detergent, na przykład kultowy proszek IXI lub przeznaczony do pieluch Cypisek. Po załadowaniu wsadu uruchamiano silnik. Procesowi towarzyszył charakterystyczny, głośny dźwięk wirnika. Czas prania jednego wsadu wynosił od 3 do 10 minut, w zależności od stopnia zabrudzenia tkanin.

Wyżymanie: po zatrzymaniu silnika, gorące i ociekające wodą pranie wyciągano ze zbiornika za pomocą specjalnych, drewnianych szczypiec. Następnie każdą sztukę odzieży należało ręcznie przepuścić przez walce napędzanej korbką wyżymaczki.

Płukanie i opróżnianie: płukanie odbywało się najczęściej ręcznie, w wannie lub dużej misce. Na koniec brudną wodę, tzw. mydliny, spuszczano z pralki za pomocą gumowego węża bezpośrednio do kratki kanalizacyjnej lub do wiadra, które następnie trzeba było opróżnić.

Ten skomplikowany proces sprawił, że socjologowie, jak Maria Szpakowska, określili obsługę Frani mianem „czynności dospołecznej”. Wbrew pozorom, pralka ta nie tyle oszczędzała pracę, co ją reorganizowała, przekształcając „wielkie pranie” w centralny rytuał domowy. Wymagał on współpracy: siły mężczyzny do przeniesienia ciężkiego urządzenia, zręczności matki przy obsłudze gorących tkanin i pomocy starszych dzieci przy kręceniu korbą wyżymaczki. Choć uciążliwy, ten wspólny wysiłek integrował rodzinę wokół cyklicznego, domowego zadania.

Frania wiecznie żywa. Dziś trafia na… jachty

Po upadku PRL i likwidacji oryginalnych producentów, prawa do marki Frania były przekazywane. Markę odkupiła m.in. firma Kalisto z Myszkowa, a produkcję uwspółcześnionych wersji kontynuują także inne firmy, jak Radomet z Radomia czy Emalia Olkusz.

Dzisiejsza Frania nie jest już produktem masowym. Jej sprzedaż, jak wskazywały dane z 2016 roku, oscyluje wokół kilkuset sztuk miesięcznie. Trafia ona do specyficznych nisz rynkowych: właścicieli domków letniskowych, jachtów, warsztatów oraz do miejsc, gdzie brakuje stałego podłączenia do sieci wodociągowej. 

Jej współczesnymi atutami pozostają te same cechy, które ceniono dekady temu: prostota konstrukcji, legendarna niezawodność i niskie koszty eksploatacji. Fabrycznie nowe modele, takie jak Radomet PWR-13A, można dziś kupić w cenie, nomen omen, 1600 współczesnych złotych.

Zainteresowanie Franią nie wynika dziś wyłącznie z jej walorów użytkowych. Jest ono formą nostalgii za epoką, która w pamięci zbiorowej jawi się jako czas trudniejszy, ale być może bardziej autentyczny. Ten wspólny, rodzinny wysiłek związany z praniem jest dziś romantyzowany jako symbol utraconej wspólnotowości i zaradności, stanowiąc przeciwwagę dla dzisiejszego zindywidualizowanego i zautomatyzowanego stylu życia. Kolekcjonowanie Frani to zatem nie tylko hobby, ale akt kulturowy – próba odzyskania i oswojenia fragmentu minionej rzeczywistości.

Czytaj także:

• Ile kosztował lot Sławosza Uznańskiego-Wiśniewskiego? Liczymy krok po kroku
• Zachowasz się jak w Polsce, zapłacisz srogi mandat. Uważaj na wakacjach w tych krajach
• Co kryje rachunek za prąd? Opłata mocowa to tylko początek

Źródło: PolskieRadio24.pl/Michał Tomaszkiewicz