278 lat temu, 3 marca 1746 roku, urodziła się księżna Izabela Czartoryska, mecenaska sztuki, pisarka i poetka, założycielka pierwszego polskiego muzeum.

Choć przyszła na świat w jednej z najbogatszych rodów Rzeczpospolitej, nie odebrała starannego wykształcenia. Nie była też bardzo urodziwa. Miała jednak duży atut: była jedynaczką i jej mąż mógł liczyć na sowity posag. Wyszła za swojego bliskiego kuzyna Adama Kazimierza Czartoryskiego.

Jako majętna kobieta mogła pozwolić sobie na zagraniczne podróże. Zwiedziła Europę, poznała wpływowych ludzi, do kraju wróciła odmieniona. Stała się ulubienicą salonów, na jej cześć pisano wiersze.

- Poznane we Francji i Anglii nowinki zaszczepiała w rodzimym krajobrazie - mówiła dr Maria Czeppe w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

Niedoszła królowa

Jej mąż miał spore szanse na polską koronę. Założył ją na skroń jednak jej inny kuzyn, Stanisław August Poniatowski, z którym łączyła ją zażyłość (niektórzy pamiętnikarze mówią nawet o romansie). Izabela, jako żona Adama Czartoryskiego, była stronniczką Familii.

- Ostro zwalczała zwolenników Rosji, nie szczędząc króla. Przez swą rodzinną politykę starała się w przyszłości zdobyć tron dla zięcia lub dla syna, a pruscy dyplomaci umiejętnie podsycali w niej tę nadzieję – dodawała dr Maria Czeppe.

Nadzieje te zostały rozwiane przez postanowienia Konstytucji 3 maja, na mocy której po bezpotomnej śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego tron miał trafić w ręce dynastii saskiej. Mimo to była zwolenniczką reform Sejmu Wielkiego, a uchwalenie ustawy przyjęła z entuzjazmem.

Pierwsze polskie muzeum

- Była to kobieta o ogromnym talencie do zjednywania sobie ludzi – wyjaśniała Barbara Grochulska w audycji Elizy Bojarskiej z cyklu "Anegdoty i fakty". - Miała niezwykły temperament polityczny. Była kobietą, która chciała wszystko znać, wszystko wiedzieć, wszędzie się mieszać.

Dotkliwie przyjęła zdradę targowiczan, wśród których był jej zięć. Wspierała insurekcję kościuszkowską, a następnie założyła pierwsze polskie muzeum – Świątynię Sybilli w Puławach, w której gromadziła patriotyczne pamiątki. Za swoją postawę spotkała ją surowa kara, zaborcy skonfiskowali jej majątek.

bm

15 lipca 1861 roku w Montfermeil we Francji zmarł książę Adam Jerzy Czartoryski, mąż stanu, dyplomata, prezes Rządu Narodowego w czasie powstania listopadowego, działacz emigracyjny.

Syn magnata czy syn ambasadora?

W ówczesnej Rzeczpospolitej niewiele było miejsc lepszych do przyjścia na świat niż dom Czartoryskich. Mimo zbliżającego się upadku politycznego kraju, państwo znajdowało się w okresie zwyżki gospodarczej. Głównymi beneficjentami poprawy sytuacji ekonomicznej kraju były magnackie rody, wśród których familia Czartoryskich odgrywała znaczącą rolę. Dość powiedzieć, że to reprezentant spokrewnionych z Czartoryskimi Poniatowskich zasiadł sześć lat wcześniej na polskim tronie.

Adam Jerzy Czartoryski był synem jednego z ważniejszych przedstawicieli rodziny, Adama Kazimierza Czartoryskiego, późniejszego przywódcy dążącego do przeprowadzenia w Rzeczpospolitej gruntowych reform Stronnictwa Patriotycznego. Gdy patrzy się na żylaste oblicze Adama Jerzego, trudno znaleźć podobieństwo do pucułowatej twarzy Adama Kazimierza.

Późniejszy działacz emigracyjny przypomina za to… Nikołaja Repnina, posła Rosji w Polsce, który stał się symbolem rosyjskiego udziału w rozbiorze Rzeczpospolitej. To podobieństwo, oraz rozwiązłe życie jego matki Izabeli Czartoryskiej, stało się później źródłem plotek o tym, że biologicznym ojcem księcia był właśnie Repnin.

Izabela Czartoryska - od trzpiotki do patriotki

W obronie Rzeczypospolitej

Młody Czartoryski wziął udział w wojnie w obronie Konstytucji 3 maja. Otrzymał wówczas order Virtutti Militari. Po klęsce wojny udał się na emigrację. Na wieść o wybuchu insurekcji kościuszkowskiej miał zamiar wrócić do kraju, lecz został zatrzymany w Belgii przez urzędników habsburskich.

Być może doświadczenia nieudanych zrywów spowodowały, że w późniejszych latach Czartoryski skłonny był raczej do układania się z Rosjanami. 

Na dworze rosyjskim i… w miłosnym trójkącie

W 1795 roku Czartoryski udał się wraz z bratem do Petersburga, by starać się o zniesienie konfiskaty majątku na dworze Katarzyny Wielkiej. Młody książę poznał na petersburskim dworze wielkiego księcia Aleksandra. Mężczyźni zaprzyjaźnili się, a Czartoryski został adiutantem następcy carskiego tronu. Nie przeszkadzało mu to wdać się w romans z Elżbietą Aleksiejewną, żoną swojego protektora. Relacja, choć przez większość czasu platoniczna, łączyła Adama Jerzego i Elżbietę przez dwie dekady.

- Z listów Aleksandra do Adama wynika, że przyszły car właściwie namawia swojego przyjaciela do tego romansu. Jest w tym pewna egzaltacja przyjaźnią, w której należy dzielić się wszystkim. Elżbieta była faktycznie niespełnioną miłością Czartoryskiego – wyjaśniał prof. Jerzy Skowronek, biograf Adama Jerzego Czartoryskiego, w audycji Elżbiety Bojarskiej pt. "Król de facto".

U boku cara

Czartoryski nie porzucił służby u cara nawet wtedy, kiedy na horyzoncie pojawiła się gwiazda Napoleona i nadzieja na odbudowę Polski, chociażby w postaci Księstwa Warszawskiego. Zamiast tego pozostawał na usługach Aleksandra I.

- Czartoryski, nieobciążony dyplomatyczną rutyną, był doskonałym partnerem dla Aleksandra. Nigdy nie był mianowany, zawsze tylko "pełniącym obowiązki" ministra spraw zagranicznych Rosji – podkreślał historyk.

Nie odstąpił od petersburskiego dworu nawet wtedy, gdy na Moskwę szła armia jego rodaków. Co ciekawe, w jej szeregach walczył brat Adama Jerzego, Konstanty Adam Czartoryski.

Kadłubowa państwowość

Jednym z głównych ustaleń kongresu wiedeńskiego, który decydował o ładzie europejskim po zwyciężeniu Bonapartego, był powrót do status quo sprzed rewolucji francuskiej i epoki Napoleona. Tym samym ziemie Księstwa Warszawskiego powinny zostać na powrót rozparcelowane między zaborców. Tak się jednak nie stało – z większości ziem księstwa utworzono Królestwo Polskie. Jego królem został car, który nadał Kongresówce liberalną konstytucję.

– Czartoryski był inspiratorem podjęcia sprawy polskiej przez Rosję na kongresie wiedeńskim – oceniał biograf księcia.

"Złe z dobrem pomieszane, ale lepiej nam będzie, niż było" – te słowa Adama Jerzego Czartoryskiego najlepiej oddają nadzieje Polaków związane z powstaniem Kongresówki. Polska miała być samorządna, ale nie niepodległa. Na dodatek okrojona z większości przedrozbiorowego terytorium. To wyjście i tak wydawało się lepsze, niż całkowite wymazanie kraju z mapy Europy. Pobrzmiewa w tych słowach też pewien zawód Czartoryskiego – mimo kluczowego wpływu na powstanie Królestwa Polskiego, car wyznaczył na namiestnika nie swojego przyjaciela, a byłego napoleońskiego generała Józefa Zajączka.

- Czartoryski miał silniejsze zaplecze od Zajączka – był wielkim arystokratą, posiadał potężne fundusze i klientelę polityczną. Mógł stawiać Rosji warunki, do czego nie chciał dopuścić car Aleksander – podkreślał prof. Jerzy Skowronek.

Królestwo Kongresowe - pół-Polska pod carskim berłem

Prezes Rządu Narodowego

"Konstytucja na stole, a bat pod stołem" tak zaczęto określać ustrój Królestwa Kongresowego. W społeczeństwie polskim narastało niezadowolenie z ustawicznego ograniczania wolności i łamania konstytucji przez cara. Mnożyły się spiski. W końcu, w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku nastroje osiągnęły masę krytyczną. Wybuchło Powstanie Listopadowe.

Gdy wybuchło powstanie, Czartoryski został Prezesem Rządu Narodowego. Cieszył się już wówczas sporą popularnością w społeczeństwie Kongresówki.

- Czartoryski był głównym sprawcą decyzji sądu sejmowego z 1828 roku. Chodziło o wyrok w sprawie konspiratorów z Towarzystwa Patriotycznego. Sąd uznał, że byli oni niewinni. Uzasadnienie wyroku wyszło spod pióra Czartoryskiego, który powoływał się na intencje Aleksandra I – wyjaśniał historyk.

Jako Prezes Rządu Narodowego niewiele mógł zrobić – losy powstania rozgrywały się na polach bitew. Starał się o interwencję dyplomatyczną państw zachodnich, ale prośby te nie znalazły posłuchu. W końcu, wobec rozruchów antyrządowych w Warszawie, złożył rezygnację i udał się na emigrację jeszcze przed upadkiem zrywu. Zapamiętali mu to zwłaszcza przedstawiciele środowisk Towarzystwa Demokratycznego, radykalne stronnictwo Wielkiej Emigracji.

Demiurg Wielkiej Emigracji

- Udając się na emigrację ten wielki pan, człowiek, którego dobra przynosiły dochody w wysokości budżetu Królestwa Polskiego, pozostał z niczym – podkreślał prof. Jerzy Skowronek w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Podczas trzydziestoletniego pobytu w Paryżu Adam Jerzy Czartoryski zdołał odzyskać kontrolę nad dochodami ze swoich włości. Niemal wszyscy twórcy, artyści, intelektualiści Wielkiej Emigracji byli finansowani z kieszeni księcia.

Dzięki majątkowi Czartoryski przeobraził się w postać wyjętą z teorii spiskowych o bogaczach, którzy wykorzystując swoje kontakty kreują rzeczywistość międzynarodową. Wykorzystał swoje doświadczenie i kontakty do kreowania z Polaków bohaterów rewolucji, które co rusz wybuchały w Europie.

- Starał się przypomnieć Europie sprawę polską. Pod tym względem ma niekwestionowane pierwszeństwo wśród emigrantów – mówił historyk. 

Czartoryski bywał w Berlinie, Wiedniu, wysyłał swoich emisariuszy do Stambułu i Londynu. Wierzył, że sprawa odrodzenia Polski jest uzależniona od kontekstu środkowoeuropejskiego, od powstania państw słowiańskich. Grupa skupiona wokół Czartoryskiego przybrała nazwę Hotel Lambert.

"Król de facto"

- Pomysł obwołania Czartoryskiego królem wyszedł od jego zwolenników z kół liberalno-konserwatywnych. Zaistniała wówczas potrzeba wzmocnienia jego autorytetu wobec środowisk skupionych wokół przeciwnego mu Towarzystwa Demokratycznego – wyjaśniał prof. Skowronek. - Udowadniano, że Czartoryski, jako bezpośredni sukcesor Jagiellonów, ma prawo do tronu w sensie dynastycznym i legitymistycznym. Ogłoszono go "królem de facto".

Ów król bez korony, król bez kraju zmarł 15 lipca 1861 – niewiele ponad pół wieku przed wielką konfrontacją państw zaborczych. Konfrontacją, która – jak przewidywał – dała wolność Polsce i pozostałym nacjom Europy Środkowej.

bm

"Czartoryscy to wyjątkowa i bardzo ciekawa rodzina na tle polskich rodów arystokratycznych. Wyjątkowa przede wszystkim kobietami. Mnie od dłuższego czasu bardzo interesuje niedoceniana rola kobiet w życiu publicznym – i obecnie i dawniej. A jeżeli chodzi o Czartoryskich to przez wieki były w tej rodzinie absolutnie wyjątkowe kobiety. Moje zainteresowanie tą rodziną od nich się właśnie zaczęło – od Izabeli z Flemingów Czartoryskiej, Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, Izabeli z Morsztynów Czartoryskiej. To kobiety, które tworzyły historię tej rodziny i historię Polski, na równi z mężczyznami" – powiedziała Zofia Wojtkowska.

Przypomniała, że Czartoryscy byli przez wieki wśród największych mecenasów kultury w Polsce. "Zawdzięczamy im szkołę po polsku, ponieważ pierwszą taką szkołę, czyli Korpus Kadetów stworzył jeden z nich. Zawdzięczamy im +przeprowadzenie+, oczywiście trochę w sensie symbolicznym, Polski z epoki baroku do oświecenia, a także najwspanialszą polską kolekcję sztuki, czyli Muzeum Czartoryskich z +Damą z gronostajem+ Leonarda da Vinci, z obrazami malowanymi przez największych mistrzów różnych epok. Zawdzięczamy im jedną z najpoważniejszych polskich bibliotek, czyli Bibliotekę Czartoryskich, która zawiera oryginał Unii w Krewie i dziesiątki tysięcy wspaniałych woluminów. Zawdzięczamy im Puławy, zamek w Łańcucie z jego kolekcją, Gołuchów, nieporównywalne z niczym innym zabytki polskiej kultury"– wyjaśniła.

"Saga rodu Czartoryskich" rozpoczyna się w połowie XV w., kiedy w materiałach pisanych pojawia się po raz pierwszy to nazwisko, choć wtedy są jeszcze nazywani "panami na Czartorysku". "Zamyka ją koniec II wojny, ponieważ to koniec epoki polskiej arystokracji. Arystokracja traci wszystko w Polsce, jednak zyskuje jedną bezcenną rzecz, to znaczy prywatność i anonimowość. W związku z tym uważam, że prowadzenie tej historii dalej, w czasy współczesne, byłoby w pewnym sensie nieuczciwe" – oceniła autorka.

Losy Czartoryskich w opisanym okresie można podzielić na kilka etapów. "Na początku, od połowy XV do wieku XVIII, jest budowanie, czyli cały czas taka droga na szczyt, którą z uporem, konsekwentnie, taką wielką, rodzinną mądrością wydeptują. Potem, od czasów saskich po powstanie listopadowe, jest - można powiedzieć - czas ich wielkości. A potem jest już właściwie tylko równia pochyła. Czas międzywojenny to jeszcze taki okres, kiedy próbują się odbudować. Ale potem następuje koniec" - mówiła.

"To nie jest jednak książka pokazująca jakieś procesy dochodzenia do władzy, budowania majątków, folwarków, toczenia wojen. To książka o ludziach. Każdy rozdział jest poświęcony konkretnym postaciom, ich historiom - osobom, które wybrałam dlatego, że z mojego, subiektywnego oczywiście, punktu widzenia, ich życie to fascynująca historia. Każda z tych historii jest oczywiście osadzona czasowo. Ale przede wszystkim jest historią czyjegoś życia, czyichś potyczek z losem i bardzo często z największymi momentami historycznymi w tle, których oni są nie tylko świadkami, ale i głównymi aktorami" – podkreśliła autorka.

Muzeum Książąt Czartoryskich i Thesaurus Cracoviensis nominowane do Europejskiej Nagrody Muzealnej https://t.co/4bGRkmnkCT pic.twitter.com/pBz0A9NDkg

— Dzieje.pl (@dziejepl) December 28, 2020

Za najbardziej wyróżniające się postacie uznała kobiety rodu Czartoryskich. "Pierwsza, która moim zdaniem jest matką rodu i jego potęgi to Izabela z Morsztynów, córka Jana Andrzeja Morsztyna. We wczesnych latach, uchodząc z ojcem z kraju, zamieszkała we Francji. Doszła jednak do wniosku, że chce wrócić, że chce odgrywać tutaj kluczową rolę. Wybiera sobie na męża jednego z zupełnie nieciekawych Czartoryskich, Kazimierza, i właściwie to on jest całe życie u jej boku, bo to ona jest osobą, która decyduje, tworzy stronnictwo, które nazwiemy potem Familią. Jej dzieci zaczynają budować najsilniejszą partię polityczną w kraju, dzięki zaaranżowanym przez nią małżeństwom dochodzą do władzy, pieniędzy, trafiają do grona najpotężniejszych arystokratów, nie tylko Polski, ale nawet ówczesnej Europy. I ona to wszystko układa, misternie buduje potęgę rodu. I do końca, dopóki jest świadoma, właściwie decyduje o wszystkim w tej rodzinie" – mówiła Wojtkowska.

"Znacznie później, w połowie XIX w. pojawia się druga wielka kobieca postać w tej rodzinie, którą jednak polska historia zupełnie zapomniała - Izabela z Czartoryskich Działyńska. Wychowana we Francji, wśród największej europejskiej arystokracji, z niebywałym intelektem i duchowością, kolekcjonerka sztuki, która zostaje zmuszona przez rodzinę, żeby wyjść za mąż, czego ona sama nie chce zrobić. Jej życie zostaje złożone w ofierze ojczyzny, która była wtedy pod zabiorami. Ona tworzy nieprawdopodobną kolekcję sztuki, nieprawdopodobne miejsce, jakim jest zamek w Gołuchowie, potem też ordynację gołuchowską. I właściwie wszyscy jej nienawidzą, ponieważ nie pełni zasadniczej roli, jaką jej wytyczono - żony i matki. Nienawidzi roli żony, roli matki odmawia. I najpierw rodzina, a potem historia kompletnie ją wykreśla. Dopiero właściwie w II połowie XX w. dzięki kilku badaczom, zaczyna się ją przypominać" – opowiadała autorka.

Wśród wyróżnionych przez Wojtkowską kobiet rodu Czartoryskich są jeszcze dwie Izabele. "Izabela z Flemingów Czartoryska, czyli ta najsłynniejsza, która stworzyła Puławy, zalążek Muzeum Czartoryskich, która miała każde dziecko z innym mężczyzną i była wielką skandalistką, a potem wielką patriotką. I jej szwagierka, Izabela z Czartoryskich Lubomirska, która z kolei była wielką Europejką i również nieprawdopodobne cuda sprowadziła do kolekcji w Łańcucie. Te dwie kobiety się nienawidziły i o wszystko rywalizowały – o mężczyzn, ze Stanisławem Augustem Poniatowskim na czele, o pieniądze, sztukę, urodę, inteligencję. I ta ich rywalizacja napędzała je, by robić rzeczy wręcz nieprawdopodobne - efekty możemy oglądać do dzisiaj, w postaci zabytków kultury przez nie zgromadzonych" – przypomniała.

Muzeum Książąt Czartoryskich nominowane do Europejskiej Nagrody Muzealnej Roku #EMYA2021❗️👏 Gratulujemy!@museum_forum @MNKrk https://t.co/75zJ3jR3qJ

— Ministerstwo Kultury (@MKiDN_GOV_PL) December 28, 2020

"Jeżeli chodzi o ciekawych mężczyzn w tym rodzie, to również było ich wielu i generalnie w książce więcej jest bohaterów męskich. Mam kilku, na których specjalnie zwróciłam uwagę. To August Czartoryski, wyniesiony na ołtarze, który moim zdaniem jest postacią najbardziej tragiczną. Wielkie nadzieje pokładał w nim ojciec Władysław, który przeniósł Muzeum Czartoryskich do Krakowa. Jednak August postanowił zostać salezjaninem, wbrew rodzinie i obowiązkom. Szybko zmarł na gruźlicę, na którą chorował od dziecka. Jest wyniesiony na ołtarze, a jednocześnie w oczach najbliższych był najgorszym członkiem rodziny, bo nie spełnił ich oczekiwań" – zaznaczyła autorka.

"Ale byli też tacy, którzy pewnie byli szczęśliwi i którzy te swoje oczekiwania i oczekiwania bliskich spełniali. Na przykład dwóch wielkich przywódców Familii jako stronnictwa politycznego, czyli Fryderyk i August Czartoryscy. Dwóch wielkich panów, bardzo kochających się i wspierających braci, którzy podzielili się fantastycznie rolami pełnionymi w stronnictwie i w życiu. Jeden buduje zaplecze finansowe, drugi robi wielką politykę. Są w tym skuteczni, bezwzględni i konsekwentni. Dochodzą na szczyt, a następnie, na skutek również własnych błędów politycznych, z tego szczytu zostają zrzuceni. Przychodzą zabory, co jest również ich winą i całe ich życie, działalność publiczna, reformatorska nagle okazuje się nic nie warta, bo popełnili kilka błędów politycznych, którymi przyczynili się też do upadku własnego kraju. I obaj umierają z takim poczuciem" - przypomniała Wojtkowska.

Jej zdaniem rodzina Czartoryskich tworzyła historię naszego kraju. "Są tacy ludzie, rodziny w życiu każdego kraju, że pisząc o nich piszemy nie tylko o świadkach historii, ale o ludziach, którzy przez pokolenia tę historię tworzyli. Taką rolę pomiędzy wiekami XVII a XIX pełnili Czartoryscy" – zauważyła.

"To klasyczna książka popularyzatorska, opatrzona pięknymi fotografiami. Moim marzeniem jest, że ktoś przeczyta nawet nie całą, może jej fragment i to spowoduje, że coś go rozbawi, zaniepokoi, zainteresuje i przestanie bać się czytać o historii. Ja zainteresowałam się historią, bo kochałam +Ogniem i mieczem+ oraz +Kiedy słońce było bogiem+ i teraz podobno np. jest masa ludzi interesujących się historią Wikingów w związku z tym popularnym serialem. I to temu służy - żeby opowiedzieć ludziom o historii, która jest przeciekawa w sposób taki, żeby mieli szansę się nią zainteresować. Nie językiem akademickim, ale raczej beletrystycznym, choć książka oczywiście w 100 proc. jest historią prawdziwą" – dodała autorka.

PAP/ho