Dziś rzadko pamięta się, że muzyka elektroniczna narodziła się między innymi w „czarnym pokoju” budynku Polskiego Radia przy ulicy Malczewskiego. Warszawskie Studio Eksperymentalne uprzedzili w Europie tylko Francuzi, Niemcy oraz Włosi. Nie dziwnego, że na Malczewskiego ściągali tłumnie pionierzy i najwybitniejsi kompozytorzy muzyki elektronicznej z Polski (jak Włodzimierz Kotoński, Krzysztof Penderecki i Bogusław Schaeffer) oraz całego świata (wśród nich: remiksowany dziś przez twórców ambientu norweski guru, Arne Nordheim; liderzy włoskiej oraz francuskiej awangardy, czyli Franco Evangelisti i François-Bernard Mâche; a także prekursor komputerowych eksperymentów,  Amerykanin Lejaren Hiller).

Najbardziej niezwykła wydaje się w tym wszystkim data i kontekst powstania Studia Eksperymentalnego.  Październik 1957 roku: w wielu krajach Bloku Wschodniego śmierć Stalina poluzowała totalitarne więzy, jednak awangardowo zorientowani artyści mieli nie doczekać się twórczej swobody nawet przez następne kilkadziesiąt lat.  W Polsce powstaje tymczasem "Warszawska Jesień" oraz Studio Eksperymentalne Polskiego Radia - dwa symbole i motory nowoczesnej twórczości muzycznej w Europie Wschodniej. Co ciekawe, orędownikiem idei Studia był nie kto inny, jak Włodzimierz Sokorski - wówczas przewodniczący Radiokomitetu, ale jeszcze kilka lat wcześniej minister kultury i sztuki oraz zagorzały propagator... realizmu socjalistycznego.

Faktycznym twórcą fenomenu Studia był jednak ceniony muzykolog, Józef Patkowski, który do Radia zdołała przyciągnąć nie tylko najwybitniejszych kompozytorów młodego, awangardowego pokolenia, lecz także wyjątkowo kreatywnych i otwartych techników oraz reżyserów dźwięku. Wkrótce Eugeniusz Rudnik i Bohdan Mazurek zostali samodzielnymi twórcami oraz faktycznymi współautorami "polskiego stylu" w muzyce elektronicznej, docenianymi na prestiżowych konkursach po obu stronach Atlantyku.

- Artystyczny zamysł ich utworów wydaje się swobodniejszy i nie tak ograniczony ideologią, jak miało to miejsce w przypadku niemieckiej muzyki elektronicznej czy francuskiej musique concrete. Ich podejście do komponowania można raczej określić jako naturalne i holistyczne - twierdzi Reinhold Friedl, niemiecki wirtuoz fortepianu oraz szef międzynardowego zespołu zeitkratzer, który podjął wyzwanie stworzenia i nagrania instrumentalnych wersji arcydzieł z warszawskiego Studia.

- To nieprawdopobne, jak przy pomocy amplifikacji można przełożyć muzykę elektroakustyczną na zespół instrumentów - recenzuje album "zeitkratzer plays Polish Radio Experimental Studio" Ewa Szczecińska w "Płytomanii" Jacka Hawryluka.

Zeitkratzer interpretuje "Ikonę" amerykańskiego kompozytora Denisa Ebeharda - utwór oryginalnie skomponowany w Studiu Eskperymentalnym Polskiego Radia:

Twórcy niezależnego wydawnictwa Bôłt, którzy sięgnęli po archiwa warszawskiego ośrodka, powierzyli zadanie reinterpretacji historycznych nagrań także grupie wybitnych europejskich improwizatorów, z udziałem m.in. pianisty Johna Tilbury'ego (swego czasu eksperymentował on w Warszawie). - To znakomity pomysł na to, jak pokazywać tradycję Studia we współczesnym kontekście, zachęcać do obcowania z nią młodych ludzi - twiedzi Jacek Hawryluk.

Paradoksalnie najbardziej aktualny i atrakcyjny może okazać się monograficzny album Bohdana Mazurka - jedyny w serii, złożony wyłącznie z nagrań archiwalnych. - W jego utworach słychać niesamowite poczucie wolności - komentuje Ewa Szczecińska. - Mazurek stworzył oryginalny idiom, nie kłaniając się dominującym nurtom muzyki eksperymentalnej lat 60. i 70.  Dlatego jego dorobek przetrwał próbę czasu, także wielką przemianą technologiczną przełomu stuleci. Dziś taka niekonwencjonalna muzyka jest własnie najbardziej pożądana i poszukiwana.

Zresztą wielu z nas słyszało już dźwięki Bohdana Mazurka, nawet o tym nie wiedząc: chociażby pod postacią "kosmicznych" efektów w filmowej adaptacji "Akademii Pana Kleksa". W przeciwieństwie do innych ośrodków radiowych, warszawskie Studio nie ograniczało bowiem swojej działalności do hemetycznego, awangardowego światka. Wręcz przeciwnie: za cel stawiało sobie także zrewolucjonizowanie muzyki użytkowej - telewizyjnej, filmowej czy teatralnej. W ten sposób odcisnęło swoje niepowtarzalne piętno chociażby na Polskiej Szkole Animacji.

"Labirynt" Jana Lenicy z muzyką Włodzimierza Ktońskiego, stworzoną w Studiu Eksperymentalnym Polskiego Radia:

To właśnie ów otwarty - a więc "eksperymentalny" w najbardziej humanistycznym tego słowa znaczeniu, charakter zdaje się decydować o niesłabnącej aktualności dokonań Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia.

Aby wysłuchać rozmowy Ewy Szczecińskiej i Jacka Hawryluka o serii płyt "Polish Radio Experimental Studio" wystarczy kliknąć ikonę dźwięku "Studio Eksperymentalne w Płytomanii" w boksie "Posłuchaj" po prawej stronie.

Natomiast kamera portalu polskieradio.pl odwiedziła warsztat pracy Eugeniusza Rudnika, kompozytora i reżysera dźwięku, nazywanego "kustoszem pamięci" warszawskiego ośrodka. Artysta opowiedział nam o historii oraz kulisach działalności Studia Eksperymentalnego. Zachęcamy do klikania ikony video "Kustosz pamięci Studia Eksperymentalnego"

Mianem muzycznych bibliotek określamy nośniki, na których gromadzona była muzyka, odsprzedawana potem na licencji producentom telewizyjnym i radiowym. Dźwięki w muzycznych bibliotekach grupowane były w specjalnych katalogach z podziałem na kompozytorów, dźwięki i tematy. To w bibliotekach muzycznych powstały pierwsze dżingle radiowo-telewizyjne i oprawa dźwiękowa teleturniejów i seriali.

Historia bibliotek muzycznych (music libraries) sięga jeszcze lat 20. Zjawisko masową postać przybrało jednak po II wojnie światowej. Okazało się wtedy, że telewizja potrzebuje ogromnej ilości taniej muzyki. Dźwięki z bibliotek muzycznych były tanie dlatego, że utworów nie zamawiano na wyłączność. Można było wykorzystywać je wielokrotnie, w różnych reklamach, programach, w mediach różnych krajów.

Największą instytucją produkującą dźwięki do takich bibliotek było BBC Radiophonic Workshop, komórka brytyjskiej BBC skupiająca się na produkcji muzycznej dla programów BBC – telewizyjnych i radiowych. Zdaniem Jacka Hawryluka i Bartka Chacińskiego, fascynującym aspektem działalności tego zespołu kompozytorów i inżynierów dźwięku było to, że wyjątkowi, jeśli chodzi o wiedzę i artyzm, specjaliści tworzyli tak naprawdę muzykę dla mas. Wymyślali oni dźwięki do filmów science fiction (np. "Doctor Who") czy nawet reklam (w audycji zaprezentowano oprawę muzyczną do reklamy klocków Lego i reklamy proszku do prania autorstwa jednej z najwybitniejszej kobiet-kompozytorów muzyki elektronicznej, Daphne Oram).

-  Anglicy są w tym najlepsi, to wynika z ich tradycji, z tego jak potężne były brytyjskie media publiczne – wyjaśnia Chaciński. – Teraz dzięki tej tradycji powstają projekty z pogranicza tzw. hauntologii (ang. Hauntology) czy też widmologii – zanurzenia w historii, nawiedzenia pomysłami i dźwiękami z przeszłości. To wynika z tego, że tę kopalnię zapomnianych brzmień mają u siebie, pod ręką.

BBC Radiophonic Workshop prezentował artystycznie najbardziej wartościową wersję bibliotek muzycznych. Większość takich firm produkcyjnych proponowała jednak utwory banalne. Zgodnie z  mądrością inżyniera Mamonia, że podoba nam się to, co już raz słyszeliśmy, były to przeważnie echa utworów, które pojawiały się na listach przebojów. Pozostałości tego obiegu obserwujemy do dziś w reklamach. Ich podkład muzyczny to często coś, co przypomina hit znanego wykonawcy, a tak naprawdę jest tylko jego tanią imitacją, z podmienionymi kilkoma nutami.

Urocza nieporadność

Library music okazała się źródłem inspiracji dla młodych twórców, którzy w ostatnich latach zaczęli coraz częściej odnosić się do dźwiękowych archiwów, z lat 50., 60. i początku 70.

Młode pokolenie didżejów i producentów elektronicznych powraca do eksperymentów BBC Radiophonic Workshop. Na pierwszej linii są ludzie, którzy muzykę ocalają od zapomnienia, przeszukując stare archiwa. Potem ci ludzie stają się producentami nowej muzyki opartej o elementy starych nagrań. Okazuje się, że sama produkcja muzyczna jest w tej chwili tak banalna, że nie potrzeba do niej szczególnej wiedzy. Najważniejsza jest erudycja, którą ma się z przesłuchiwania setek starych płyt. Tego typu artystą-erudytą-kuratorem jest Jim Jupp, lider projektu Belbury Poly oraz współzałożyciel brytyjskiej wytwórni Ghost Box Records, jednej z najciekawszych współczesnych firm wydawniczych.

Na dzisiejszych laptopach kompozycje a la library music stworzyć jest niezwykle łatwo. Nową falę artystów fascynuje jednak też element nieporadności, zmagania z tworzywem, których cechuje eksperymenty sprzed kilkudziesiąciu lat.. Tak jest w przypadku Juliana House’a z Focus Group. Kolaże muzyczne sklejane kilkadziesiąt lat temu, z powodu ograniczeń technicznych, miały np. zaburzony rytm. Focus Group hołduje tej zasadzie i wprowadza do swojej muzyki tego typu nieprzewidzialne, wynikające z oporu materii elementy.

Wiedźmy, media i filmy klasy C

Wśród twórców zainteresowanych ówczesnymi nagraniami istotny jest też wątek naiwności i optymizmu tej muzyki, wiary jej twórców w to, że robią najnowocześniejszą i najbardziej eksperymentalną muzykę. Współczesnych artystów pociąga to, że mają do czynienia z estetyką która się zestarzała. Często okazuje się, że w zestawieniu z aktualnymi brzmieniami, jest to bardzo ciekawa podróż w czasie.  

Jednym ze sztandarowych projektów korzystających z library music jest wspólny projekt Broadcast i Focus Group. Ich płyta z 2009 roku,"Investigate WItch Cults of the Radio Age" została uznana przez miesięcznik "The Wire" za najlepszą płytę 2009 roku.

Niestety, dzień po audycji "Nokturn", świat obiegła wieść o śmierci wokalistki Broadcast, Trish Keenan (wspomnienie po Keenan znaleźć można w boksie po prawej stronie - wystarczy kliknąć na materiał zatytułowany "Przerwana transmisja"). Tak o zespole mówili w programie redaktorzy: - Zespół w latach 90. nawiązywał do elektronicznego retro popu i avant popu. Wykorzystywał archaiczne instrumenty, a specyficzny głos wokalistki, która śpiewała jakby od niechcenia, dodawał tej muzyce niezwykłego klimatu. Muzycy zainspirowani przez Juliana House’a, drugiego współzałożyciela Ghost Box Records, zaczęli jednak słuchać archiwów. Przekonali się, że już z samego przekomponowania tych starych utworów, bez nagrywania tego od nowa samemu można stworzyć jakiś zupełnie nowy świat brzmieniowy. 

W starej muzyce z bibliotek współcześni artyści znajdują też wątek czarodziejski, magiczny, a nawet okultystyczny. 

Szef Ghost Box Records i autor projektu The Focus Group Julian House tłumaczy, że BBC Radiophonic Workshop zawsze kojarzył mu się z science fiction i z retrofuturyzmem (przyszłością w przeszłości). Z kolei, jak mówi nieodżałowana wokalistka Broadcast, Trish Keenan, kompozytorzy tej angielskiej instytucji byli dla niej rodzajem mediów pośredniczących w kontakcie z duchami i ożywioną naturą. Byli to ludzie, którzy odtwarzali dźwięki przedmiotów codziennego użytku. W jeszcze bardziej okultystyczną stronę idzie duet z Manchesteru Demdike Stare – otoczka ich muzyki jest mroczna, oparta na dużej ilości tajemniczej ikonografii. Sama nazwa projektu nawiązuje do legendarnej historii z powieszeniem czarownicy.

Jednocześnie muzyka oparta na dźwiękach bibliotek niekoniecznie musi być śmiertelnie poważna. Jeden z kompozytorów BBC Radiophonic Workshop, Dick Mills, udowodnił np., że można ułożyć dobry utwór z dźwięków imitujących te wydawane przez... przewód pokarmowy.

Twórców korzystających z bibliotek muzycznych trudno jednoznacznie zaszufladkować. Bardzo często ich muzyka ma charakter koncepcyjny, więc każdy wykonawca tego gatunku podchodzi do niego z trochę innej strony. Ian Hodgson prowadzący projekt Moon Wiring Club inspiruje się np. głównie kulturą popularną lat 80. – wycina z filmów dystrybuowanych na kasetach VHS i ówczesnych programów telewizyjnych zniekształcone przez upływ czasu dźwięki. W swoich nagraniach uwzględnia fakt, że dźwięk z VHS bywa daleki od doskonałości. Dzięki temu jego nagrania zyskują dodatkową nostalgiczno-niepokojącą aurę. Ważnym elementem library music i hauntologii jest więc obecnść kategorii, którą psychoanalitycy nazywają unheimlich - sytuacji, w której znane nam fenomeny stają się nagle obce i przerażające. To znów wiąże jakoś ten rodzaj muzyki z tematem duchów czy seansów spirytystycznych. Tej muzyce blisko zresztą do psychodelicznej rewolucji końca lat 60. - dźwięków mającacych na celu zmieniać percepcję i stan świadomości słuchaczy.

W audycji padło też pytanie o prawa autorskie i honoraria za wykorzystanie fragmentów starych kompozycji. Na szczęście artyści chcący spenetrować przepastne archiwa bibliotek muzycznych, najczęściej nie muszą płacić za sample nic. Ich wartość rynkowa obecnie jest bliska zeru. Jest to w pewnym sensie prawna szara strefa. Ale kto wie, może dzięki działalności takich artystów jak ci ze stajni Ghost Box Records, do łask wrócą nie tylko muzyczne biblioteki, ale też idea, która stała za instytucjami takimi jak BBC Radiophonic Workshop - że w kulturze popularnej jest miejsce na radykalny eksperyment artystyczny.

(kow)

Aby odsłuchać audycji wystarczy kliknąć w ikonę dźwięku znajdującą się po prawej stronie w boksie "Posłuchaj":

Lista zaprezentowanych utworów:

W jednym z ostatnich wydań wieczornej audycji "Nokturn" duet Bartek Chaciński-Jacek Hawryluk opisał czasy świetności library music, studiów eksperymentalnych takich jak BBC Radiophonic Workshop oraz współczesne kontynuacje tamtej epoki w postaci nagrań wytwórni Ghost Box. Tym razem prowadzący wyjątkowo audycję w pojedynkę Chaciński przypomniał równoległy do BBC Radiophonic Workshop, wątek starej muzyki eksperymentalnej. Prezenter zaczął od twórczości kompozytorek tworzących kilkadziesiąt lat temu, wciąż jednak inspirujących dla współczesnych twórców.

Pierwsza z artystek, Brytyjka Daphne Oram, zaczynała właśnie w BBC Radiophonic Workshop. W latach 60. otworzyła swoje własne studio, w którym m.in. opatentowała autorską technikę tworzenia muzyki zwaną Oramics. W jej pracowni powstawały zarówno nagrania komercyjne (np. do reklam), jak i muzyka wysokoartystyczna. Drugą kobiecą inspiracją w zdominowanej przez mężczyzn świecie aktualnej elektroniki jest Francuzka Eliane Radigue. Artystka najpierw zajmowała się musique concrète, a od 1970 tworzyła muzykę na syntezatorze modularnym Arp2500 (nagrania z tego okresu są obecnie szczególnie cenione), by w końcu przerzucić się na instrumenty akustyczne.

Współcześni artyści tacy jak Keith Fullerton Whitman w autorski sposób podejmują się interpretacji prac prekursorek elektroniki sprzed kilku dekad. Nowoczesnej muzyce, która nawiązuje do starych analogowych brzmień, twórczości studiów eksperymentalnych czy muzyki konkretnej, często towarzyszy aura tajemnicy. Twórcy występują pod pseudonimem (tak jak zaprezentowany w Skjølbrot czyli David Bennett) lub od wielu lat pozostają zupełnie anonimowi, jak w przypadku twórcy (albo grupy twórców - bo wciąż nie wiadomo, o jakim charakterze jest to projekt) podpisującego się Eleh. Artyści zainspirowani Oram i Radigue chętnie bawią się też konceptualną stroną muzyki. Nierzadko ich nagrania tych twórców obudowane są dodatkowym kontekstem. W takich działaniach celuje choćby wspomniany Skjølbrot. Jeden z utworów jego autorstwa powstał na podstawie nagrania terenowego w czasie spaceru z domu jego mistrza, Iannisa Xenakisa, na dworzec d’Austerlitz w Paryżu.  

(kow)

Aby posłuchać całości audycji, wystarczy kliknąć w ikonę dźwięku znajdującą się po prawej stronie w boksie "Posłuchaj".

Lista utworów:

Daphne Oram – Introduction (CD „Oramics”, Paradigm Discs 2007, oryg. 1969)

Daphne Oram – Look At Oramics (CD „Oramics”, Paradigm Discs 2007, oryg. 1967)

Daphne Oram – Episode Metallic (CD „Oramics”, Paradigm Discs 2007, oryg. 1965)

Eliane Radigue – Elemental I: Feu (CD „Jouet Electrique/Elemental I”, Alga Marghen 2010, oryg. 1968)

Keith Fullerton Whitman – Revue technique 1 (SP „Variations for Oud & Syntesizer”, KFW 2010)

Keith Fullerton Whitman – Disingenuousness (LP „Disingenuity/Disingenuousness”, PAN Records 2010)

Skjølbrot – Rue Victor Masse to Gare d’Austerlitz (CD „Maersk”, Skjølbrot 2010)

Skjølbrot – I Am Better Now (CD „Maersk”, Skjølbrot 2010)

Eleh – Two: Coastial Rotation for Dune Loop (LP „Repose”, Important Records 2010)

Suum Cuique – Lithic Reduction (LP „Midden”, Young Americans 2010)

Suum Cuique – Red Binary (LP „Midden”, Young Americans 2010)

Wielu Polaków po raz pierwszy ujrzało theremin ("kredens z antenką" jak określił to pewien internauta) w sierpniu 2005 roku podczas rocznicowego koncertu Jeana-Michela Jarre'a w Stoczni Gdańskiej.  Żywy symbol popularyzacji i komercjalizacji muzyki elektronicznej nie od dziś znany jest ze swojego zamiłowania do muzycznych gadżetów. Ale theremin to, w kolekcji Jarre'a, jedyna "zabawka" pamiętająca czasy Włodzimierza Iljicza Lenina. Co niezwykłe, pierwszy elektroniczny instrument brzmiał świeżo jeszcze w 1976 roku (na epokowej płycie "Oxygene"), a w zasadzie po dziś dzień nie stracił swojej unikalnej magii.

Theremin słyszeliśmy najprawdopobniej wszyscy - chociażby w "Urzeczonej" Alfreda Hitchcocka, "Dniu, w którym zatrzymała się ziemia" Roberta Wise'a albo czołówce... "Scoobiego Doo". Rewolucyjny wynalazek radzieckiego naukowca stał się w kulturze popularnej lat 50. i 60. symbolem (po pewnym czasie traktowanym raczej z przymrużeniam oka) grozy i niesamowitości. Co ciekawe, pierwszym kompozytorem filmowym, który wykorzystała theremin, był nie kto inny jak Dymitr Szostakowicz ("Odna" z 1931 roku).

Szostakowicz miał łatwy dostęp do nowego instrumentu, który narodził się właśnie w Związku Radzieckim. Jego twórca - Lew Theremin - był z wykształcenia inżynierem i muzykiem, a z przekonania - komunistą. Zresztą jego opowiedzenie się po stronie bolszewików mogło być podyktowane konformizmem. Szalony wynalazca szybko stał się bowiem osobistym protegowanym Lenina i zaczął urzeczywistniać "światową rewolucję w muzyce", zyskując przydomek "drugiego Trockiego". Wkrótce po pierwszej publicznej prezentacji thereminu w 1921 roku sam wódz rewolucji skusił się,  by zagrać na nim kilka melodii. Do naszych czasów zachował się jednak tylko film z muzykującym wynalazcą.

Zasada działania theremina jest banalnie prosta. To po prostu dwie czułe na ruch anteny: jedna odpowiadająca za wysokość, druga za głośność dźwięku. W istocie radziecki wynalazca wykorzystał usterki w pracy starszego o kilka lat fortepianu elektrycznego, zwanego Audion Piano.

Taką genialną prostotą odznaczała się większość wynalazków Lwa Theremina. Nie dokonując faktycznych technologicznych przełomów, opracował on m.in. pierwszą elektroniczną wiolonczelę, maszynę perkusyjną, elektryczny system alarmowy (ostatecznie zainstalowany nie na Kremlu, lecz w Banku Państwowym ZSRR) oraz zasilane radiowo urządzenie podsłuchowe. To ostatnie mogło mu zresztą pomóc w pracy agenta GRU na terenie Stanów Zjednoczonych.

Szpiegując po drugiej stronie Atlantyku, Theremin zdołał także wypromować swój największy muzyczny wynalazek, czym zyskał międzynarodową sławę. W 1928 roku "kredens z antenką" został przezeń opatentowany i sprzedany firmie RCA. Wynalazca nie zdążył jednak zbić majątku: po powrocie na łono ojczyzny został aresztowany i osadzony w specjalnym ośrodku, gdzie zdążył jeszcze skonstruować pierwszy bezzałogowy, sterowany radiowo samolot...

Po 90 latach theremin brzmi i wygląda bardziej "antycznie" niż "futurystycznie". A budzi raczej sentymentalny uśmiech niż poczucie tajemniczości czy grozy. Mimo to chętnie sięgają po niego kolejne pokolenia awangardowych i całkiem mainstreamowych muzyków, a także japońskie dzieci i... koty.