Dla zbadania i osądzenia zbrodni hitlerowskich popełnionych na Majdanku powołano polsko-radziecką komisję, która zabezpieczyła materiały dowodowe i postawiła w stan oskarżenia sześciu oprawców zatrzymanych podczas wyparcia Niemców z Lublina. 2 grudnia 1944 roku wyrokiem śmierci dla pięciu esesmanów zakończył się pierwszy proces załogi Majdanka. Szósty popełnił samobójstwo trzy dni wcześniej. Wyroki śmierci wykonano publicznie.

Dalsze procesy miały miejsce w pierwszych latach po wojnie. Z 1037 znanych z nazwiska funkcjonariuszy SS na Majdanku, tylko 170 poniosło odpowiedzialność karną.

Jesienią 1944 roku na terenie dawnego obozu powstało Państwowe Muzeum Majdanka. Było pierwszą tego typu instytucją na świecie. Muzeum gromadzi eksponaty, prowadzi archiwum i badania naukowe. Odbywają się tam lekcje muzealne, spotkania z byłymi więźniami, odczyty i projekcje filmów. Corocznie we wrześniu są organizowane Dni Majdanka.

Jan Karski - zobacz serwis specjalny

Początek obozu

Budowę obozu koncentracyjnego na Majdanku Niemcy rozpoczęli 27 lipca 1941 roku. Obóz koncentracyjny w Lublinie, zwany potocznie Majdankiem, był drugim co do wielkości, po Auschwitz, nazistowskim obozem zagłady w Europie. Posiadał on sześć podobozów: w Bliżynie, Budzyniu, Lublinie, Puławach, Radomiu i Warszawie.

Pierwszymi więźniami byli jeńcy radzieccy, potem kierowano tam transporty jeńców cywilnych, początkowo z terenów Lubelszczyzny, później z innych województw, a także różnych krajów okupowanej Europy. Trafiali tam ludzie z łapanek, przesiedleń i pacyfikacji. Od wiosny 1942 roku obóz stał się ośrodkiem zagłady Żydów.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Miejsce masowej zagłady

Na terenie obozu w Majdanku znajdowało się krematorium i 7 komór gazowych, gdzie mordowano więźniów cyklonem B i tlenkiem węgla.

Szacuje się, że przez cały okres funkcjonowania obozu przeszło przez niego od 300 do 360 tysięcy więźniów 30 narodowości. Wśród osadzonych najwięcej było Żydów i Polaków. Liczbę pomordowanych w Majdanku dotychczas oceniano na 230-300 tysięcy, z czego 100 tysięcy stanowili Żydzi. Ostatnie badania wskazują jednak, że ofiar mogło być mniej. Według ustaleń Tomasza Kranza dyrektora Państwowego Muzeum na Majdanku, zostało tam zamordowanych około 80 tysięcy, z czego 59 tysięcy stanowili Żydzi.

Pierwszej masowej egzekucji na Majdanku dokonano w grudniu 1941 roku. Rozstrzelano wówczas 2 tysiące jeńców radzieckich. W czerwcu 1942 roku uruchomiono pierwsze krematorium. Pierwszy transport mieszkańców z "aryjskiej" strony Warszawy trafił do Majdanka w styczniu 1943 roku. W czerwcu tego samego roku znaleźli się tu mieszkańcy warszawskiego i białostockiego getta oraz ofiary pacyfikacji Zamojszczyzny.

Akcja Erntefest

3 listopada 1943 roku w obozie na Majdanku miała miejsce największa masowa egzekucja tzw. krwawa środa, w ramach akcji eksterminacyjnej Erntefest (Dożynki). Hitlerowcy rozstrzelali wtedy ponad 18 tysięcy Żydów, więźniów Majdanka i obozów pracy na terenie Lublina.

Likwidacja obozu

Likwidację obozu na Majdanku hitlerowcy rozpoczęli już w kwietniu 1944 roku.

- Niemcy bali się, kiedy front wschodni zbliżał się do Bugu, zaczęli wtedy rozbierać baraki i demontować różne urządzenia, ale krematorium ciągle dymiło. Jeszcze 20 i 21 lipca 1944 roku, kiedy słychać już było radzieckie samoloty, zwozili z Zamku w Lublinie więźniów do likwidacji – wspomina jeden z ocalonych więźniów obozu na Majdanku.

22 lipca, kiedy wojska radzieckie już zbliżały się do Lublina hitlerowcy przystąpili do ostatecznej likwidacji obozu. Ponad 1 tys. więźniów zostało wtedy wyprowadzonych do obozu Auschwitz-Birkenau. Tych słabszych, którzy nie mieli siły iść, rozstrzeliwano po drodze.

Tego samego dnia w południe wywołano więźniów na apel, po którym zapędzono ich z powrotem do bloków. - Nie wolno nam było wychodzić z bloku, ale patrzyliśmy przez okno. Paliło się krematorium i Niemcy palili papiery. Tak zacierali ślady – mówi świadek zdarzenia.

Gdzieś około godz. 18.00 miał miejsce nalot, po którym została wycofana cała niemiecka straż obozowa, a więźniowie zostali sami. – Strach było wyjść, dopiero w nocy zbadaliśmy, że naprawdę nikogo nie ma, że Niemcy uciekli –  relacjonuje jeden z więźniów.
Tragiczna historia lubelskiego obozu koncentracyjnego dobiegła końca 23 lipca 1944 roku, po wkroczeniu do Lublina Armii Czerwonej. W obozie znajdowało się wtedy jeszcze ok. 1000 więźniów, którymi zajął się lubelski PCK.

Sierpień 1944 – żołnierze radzieccy w oswobodzonym Majdanku. Fot. Wikipedia/domena pubiczna

Niestety koszmar tego miejsca nie skończył się jeszcze wtedy. Rosjanie wykorzystali teren i infrastrukturę hitlerowską, by na Majdanku utworzyć obóz filtracyjny NKWD dla żołnierzy AK i NSZ. Więziono tam oficerów i podoficerów, później przetransportowanych do obozów w ZSRR.

mk/im

Primo Levi był także chemikiem, naukowcem, który, opisując swoje życie, wpisał je w układ okresowy pierwiastków. Kolejnym jego etapom i własnym doświadczeniom, również temu najstraszliwszemu, gdy był więźniem obozu Auschwitz, nadawał nazwy "Argon", "Wodór", "Cer", "Siarka", "Tytan", "Wanad" i ostatni - "Węgiel", który ten autor nazywa pierwiastkiem życia. W autobiograficznym "Układzie okresowym" wyznaje, że jego pierwsze literackie marzenie, snute potem nieprzerwanie, gdy jego życie było niewiele warte, brzmiało: "pragnąłem opowiedzieć historię atomu węgla".

Jako świadek Zagłady Primo Levi napisał książkę "Czy to jest człowiek", uznawaną dziś za jedno z najważniejszych literackich dzieł o Holokauście. Na początku jednak dzieło było ignorowane. – We Włoszech monopol na opowieść o II wojnie światowej mają marksiści, np. mitologizując partyzantkę. Levi nie przystaje do żadnej obowiązujących narracji. Jego opowieść, podobnie jak opowieść Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, jest pomijana, nie syci włoskiej pamięci o tamtym okresie – powiedział Jarosław Mikołajewski, poeta, eseista, tłumacz literatury włoskiej, autor przekładu tomu wierszy Primo Leviego "Ocalały", który ukaże się wkrótce nakładem krakowskiego wydawnictwa Austeria.

Książka spotkała się z niezrozumieniem również dlatego, że ukazała się bardzo szybko, niemal zaraz po wojnie - w 1947 r. Nie wierzono autorowi w to, co pisze. Sam Levi wielokrotnie wspominał swój koszmar: "śni mi się, że przyjeżdżam, opowiadam i nikt nie chce słuchać". Po pewnym czasie okazało się jednak, że Primo Levi wypełnia włoską potrzebę narracji o uczestnictwie w martyrologii II wojny światowej. – Włosi zyskali w nim męczennika wojny. To otworzyło mu drogę do szerokiej publiczności – mówił tłumacz.

Dariusz Czaja, antropolog i eseista, wspominał swoją pierwszą lekturę dzieła "Czy to jest człowiek" w latach studenckich. – Miałem wrażenie, że czytam książkę antropologiczną, lecz jakże wywrotową – opowiadał. – Antropolog zadaje sobie przecież podobne pytanie: kim jest człowiek. Książka ta była dla mnie lekcją antropologii człowieka w sytuacji absolutnie skrajnej, nie do pomyślenia i nie do wyobrażenia – powiedział.

Dorota Gacek i Andrzej Franaszek do dyskusji w "Rozmowach po zmroku" zaprosili także Artura Wolskiego,  teoretyka literatura, autora książki "Tadeusz Borowski - Primo Levi. Prze-pisywanie literatury Holocaustu", oraz Piotra Pazińskiego, pisarza, krytyka, eseistę i tłumacza. Zapraszamy do wysłuchania całej rozmowy o życiu i twórczości Primo Leviego.

Na pytania tzw. kwestionariusza Prousta odpowiadała tym razem Agata Tuszyńska.

mc/jp