Wojna polsko-czechosłowacka

5 listopada 1918 lokalne władze polskie i czeskie podzieliły terytorium Śląska Cieszyńskiego wedle kryterium narodowości. Tereny, na których mieszkali głównie Polacy, miały zostać wcielone do ziem polskich, a te, gdzie mieszkali Czesi do Czechosłowacji. Rozgraniczenie to nie było podparte stosownymi umowami. Sprawę tę miały doprecyzować władze w Warszawie i Pradze.

– To rozgraniczenie było jednak sprzeczne z generalną koncepcją Tomáša Masaryka i Edvarda Beneša włączenia wszystkich ziem Królestwa Czeskiego do Czechosłowacji – wyjaśniał prof. Tadeusz Kisielewski w aud. Andrzeja Sowy "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej – Czechosłowacja".

Plebiscyt

Problemy z ustaleniem wspólnego frontu polsko-czeskiego były przyczyną zaatakowania Polski. W wyniku zbrojnej interwencji Czechosłowacji część Śląska Cieszyńskiego oraz Zaolzie zamieszkane w większości przez Polaków zostały wcielone do Czechosłowacji.

– Konflikt polsko-czechosłowacki rozpoczął się w styczniu 1919 roku najazdem na ziemię cieszyńską armii czechosłowackiej – mówił historyk prof. Tadeusz Kisielewski. – Konflikt o Zaolzie stał się kolcem niezgody w stosunkach polsko-czechosłowackich przez cały okres dwudziestolecia.

3 lutego 1919 władze czeskie zgodziły się w Paryżu, pod naciskiem przedstawicieli Ententy, na ogłoszenie plebiscytu. W jego wyniku 44% terenu przypadło Polsce, pozostała część znalazła się w granicach Czechosłowacji.

Dalsze kłótnie o Zaolzie

Konflikt o Zaolzie nie zakończył się po plebiscycie. Niekiedy mówi się, że winę za stosunki polsko-czechosłowackie w okresie międzywojennym ponoszą głównie piłsudczycy – według prof. Kisielewskiego jest to mit funkcjonujący w obu krajach.

Czeskie władze wprowadziły silną antypolską politykę państwową. W 1930 roku liczba uczniów w szkołach polskich spadła o połowę, a także zmniejszył się odsetek Polaków w poszczególnych powiatach.

Zdążyć przed Niemcami

U progu II wojny światowej Polska wykorzystała sytuację międzynarodową i wkroczyła do Zaolzia. Jako że Zachód wcześniej nie zareagował na zakusy terytorialne nazistowskich Niemiec, dla Polski wydawał się to dogodny moment do odebranie terenów, na których mieszkali Polacy. 21 września 1938 rząd RP wystosował wobec Czechosłowacji ultimatum zawierające żądanie oddania części Zaolzia, a 2 października 1938 wojska polskie wkroczyły do Czechosłowacji.

– Rząd polski postąpił bardzo niezręcznie – w złym towarzystwie i w złym momencie – zaznaczał historyk Józef Krzyk w audycji Artura Wolskiego "Naukowy zawrót głowy". – Czesi, nie mając już pewności czy ich państwo w ogóle przetrwa, przyjęli polskie ultimatum i zgodzili się na oddanie Zaolzia.

Po wybuchu II wojny światowej Czesi dążyli do tego, aby układy zarówno z Polską, jak i Niemcami unieważnić. Jak potoczyły się dalsze losy polsko-czeskiego terytorium? Posłuchaj audycji o konflikcie polsko-czechosłowackim.

mb

Zarzewie konfliktu

- Zalążki tego konfliktu nastąpiły jeszcze przed odzyskaniem niepodległości. Okres 1918-1919 to zarówno dla Polski, jak i Czechosłowacji, okres kształtowania państw i ich granic – mówił czeski historyk Jaroslav Valenta w audycji "Stosunki między Polską a Czechosłowacją".

28 października 1918 roku proklamowano niepodległość Czechosłowacji. Przy ustalaniu granicy pojawiły się dwa punkty zapalne: Śląsk Cieszyński oraz pogranicze na Spiszu i Orawie. W związku z tym władze lokalne na Śląsku Cieszyńskim – Polska Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego i Czeska Rada Narodowa z siedzibą w Ostrawie podpisały układ 5 listopada 1918 roku. W jego ramach dokonano podziału Śląska Cieszyńskiego wedle kryterium narodowości. Tereny zamieszkane w większości przez Polaków miały zostać przyłączone do ziem Polski, natomiast te zamieszkałe przez Czechów - do Czechosłowacji.

- Ta umowa miała charakter tymczasowy. Uważano, że sprawę ostatecznie rozstrzygną rządy w Pradze i Warszawie - powiedział prof. Tomasz Kisielewski w audycji "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej". - Czechosłowacja od 1918 roku uważała, że powinna powstać Polska w granicach etnicznych, bez Kresów Wschodnich. Polska miała być słaba i niekonkurencyjna wobec Czechosłowacji.

Jakie były różnice odnośnie rozwiązania tego problemu w polityce polskiej i czechosłowackiej? Dowiedz się tego z audycji "Stosunki między Polską a Czechosłowacją" i "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

Przyczyny konfliktu

Istniało kilka powodów, dla których Czechosłowacja była zainteresowana włączeniem w swe granice Śląska Cieszyńskiego. W położonym na jego terenie Zagłębiu Karwińskim znajdowały się kopalnie wysokojakościowego węgla kamiennego. W Trzyńcu znajdowały się dochodowe huty metali. Także przez teren Śląska Cieszyńskiego biegła linia kolejowa łącząca Czechy ze Słowacją zatrzymująca się na stacji w Boguminie. Pradze zależało na umiędzynarodowieniu sprawy tak, by przynależnością państwową Śląska Cieszyńskiego zajęły się mocarstwa na konferencji pokojowej w Wersalu.

Niespodziewany atak

23 stycznia 1919 roku wojska czeskie niespodziewanie zaatakowały stosunkowo słaby garnizon polski w Cieszynie. Polacy zajęci w tym czasie walkami z Niemcami w Wielkopolsce oraz z Ukraińcami na wschodzie kraju, nie byli przygotowani na agresję ze strony Czechów. Byli przekonani, że strona czechosłowacka dotrzyma umowy.

Czesi jako oficjalny powód ataku podawali rozpisanie na 26 stycznia 1919 roku wyborów do polskiego sejmu ustawodawczego. Okręgi wyborcze wytyczono na terenach zamieszkałych przez Polaków. Czesi uznali te tereny za sporne. Twierdzili, że w związku z tym nie można przeprowadzić na nich wyborów. Ich celem było dojście aż do linii Wisły.

Polacy nie spodziewali się ataku. Myśleli, że wszystkie sprawy są z Czechami ustalone, w związku z tym nie trzymali większej liczby wojska na Śląsku Cieszyńskim. Czeska delegacja wojskowa złożona z czterech oficerów postawiła polskiemu komendantowi Franciszkowi Latinikowi ultimatum, domagając się opuszczenia przez wojska polskie okręgu bialskiego. W przeciwnym razie teren miał być zajęty przez wojska czeskie. Komendant Latinik odparł, że ma obowiązek bronić Śląska, a ponadto musi skonsultować się z Józefem Piłsudskim i premierem Ignacym Paderewskim. Dwie godziny po odbytej rozmowie z Warszawy przyszedł rozkaz nakazujący bronić Śląska. Komendant Latinik został dowódcą polskich oddziałów broniących regionu.

Przebieg walk

23 stycznia 1919 roku armia czechosłowacka zajęła także Zagłębie Karwińskie i zamieszkałą przez Polaków wioskę Wierzbicę. Warto zaznaczyć, że w walki ofiarnie zaangażowało się wielu karwińskich górników. Czescy żołnierze aresztowali również kilku polskich nauczycieli i urzędników w Orłowie, który leżał po stronie czeskiej. Czesi zaatakowali również Bogumin. Polakom w pierwszej fazie bitwy udało się rozbroić czeską załogę na dworcu kolejowym. Jednak w obliczu nadciągnięcia kolejnych czeskich oddziałów i gróźb z ich strony o zbombardowaniu miasta, Polacy ustąpili z zajmowanych stanowisk. Czesi zgodzili się, żeby Polacy opuścili miasto z bronią w ręku.

24 stycznia Czesi zajęli Frysztat. Równocześnie z terenów Słowacji pokonali przełęcz jabłonkowską, zajmując południową część Śląska aż do linii rzeki Bystrzycy. Wieczorem zostali zmuszeni przez polskie oddziały do wycofania się za linię rzeki Czacz. 25 i 26 stycznia 1919 front ustalił się na linii miejscowości Kaczyce–Pogwizdów, Pruchna–Zebrzydowice–Olbrachcice. Wyjątkowo zacięte walki stoczono o wioskę Stonawa. W ich wyniku zginęła większość polskich żołnierzy, którzy przybyli na odsiecz z garnizonu w Wadowicach. Ponadto, szerokim echem w regionie odbiła się sprawa zamordowania przez Czechów kilkunastu wziętych do niewoli polskich oficerów.

27 stycznia do Cieszyna wkroczyły wojska czechosłowackie. Agresorzy zrywali z budynków polskie flagi i orły, zastępując je czeskimi symbolami narodowymi. Jak donosiła lokalna gazeta "Gwiazdka Cieszyńska" - noc z 27 na 28 stycznia przebiegła bardzo niespokojnie. W ciągu doby rozkradziono wyposażenie magazynu wojskowego, splądrowano sklepy w mieście. Nie kursowała kolej, a szkoły zawiesiły działalność. Policja miała spore problemy z zachowaniem spokoju w mieście.

Czesi posunęli się na wschód od Cieszyna. W dniach 28-31 stycznia miała miejsce nierozstrzygnięta bitwa pod Skoczowem. W tym czasie, z powodu nacisków Ententy (Francji, Wielkiej Brytanii i Rosji) nastąpiło zawieszenie broni. Ofensywa czeska została zatrzymana. Jednak nie oznaczało to, że Czechosłowacja zamierzała rezygnować ze Śląska Cieszyńskiego.

Rozejm

3 lutego 1919 roku podczas konferencji w Wersalu: Stany Zjednoczone, Francja, Wielka Brytania i Włochy, ze strony polskiej Roman Dmowski, a z czeskiej Edward Beneš podpisali umowę w sprawie Śląska Cieszyńskiego. W tej umowie kategorycznie domagano się przestrzegania ustaleń z 5 listopada 1918 roku. Nie nakazano jednak wycofania Czechów poza pozycje, z których rozpoczęli atak.

Umowa nie zadowoliła ani Polski, ani Czechosłowacji. Pod koniec lutego 1919 roku Czesi przypuścili kolejny atak wojskowy na ziemie cieszyńskie będące w rękach polskich. Jednak tym razem Polacy spodziewali się takiego ruchu ze strony Czechów i skutecznie ich zatrzymali. Nie zorganizowali jednak kontrofensywy, która zajęłaby ziemie opanowane przez Czechów. Strona Polska liczyła na ostateczne wyjaśnienie sprawy granicy w drodze rokowań.

25 lutego 1919 roku, zawarto umowę wojskową, w ramach której ustalona została linia demarkacyjna.

Ustalenie granicy

W lipcu 1919 roku na konferencji polsko-czeskiej w Krakowie strona polska zaproponowała przeprowadzenie plebiscytu. Czesi odrzucili to rozwiązanie. Większość mieszkańców Śląska Cieszyńskiego stanowili Polacy. 26 września 1919 roku Rada Ambasadorów Ligi Narodów poparła ideę plebiscytu. Czechom jednak zależało na tym, by do niego nie doszło. Robili wszystko, by tylko opóźnić czas jego rozpisania. W rezultacie Komisja Plebiscytowa na terenie Śląska Cieszyńskiego zjawiła się dopiero w styczniu 1920 na Śląsku. Ostatecznie nie przeprowadzono plebiscytu. 

Końcowego podziału Śląska, Orawy i Spiszu pomiędzy Czechosłowację i Polskę dokonała konferencja ambasadorów w Paryżu 27 września 1920 roku. Po stronie czechosłowackiej znalazło się 100 tysięcy osób narodowości polskiej. Spór z Czechosłowacją o granicę stał się główną przyczyną złych relacji polsko-czechosłowackich przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. W 1938 roku Polska użyła właśnie tego argumentu etnicznego, zajmując Zaolzie.

seb

Źródła: Archiwum Polskiego Radia, "Gwiazdka Cieszyńska. Pismo poświęcone wiadomościom politycznym, nauce, przemysłowi i zabawie": nr 6-12 (21 stycznia - 18 lutego 1919).

Wybór posłów do Sejmu Ustawodawczego, którego celem będzie opracowanie konstytucji dla odrodzonej Polski znajdował się wśród priorytetów warszawskiego ośrodka władzy, który ukształtował się wokół Józefa Piłsudskiego. Organizacją pierwszych wyborów zajął się już 22 listopada 1918 roku gabinet Jędrzeja Moraczewskiego. 28 listopada ogłoszono Dekret o ordynacji wyborczej.

- Wybory opierały się na pięcioprzymiotnikowym (tajnym, powszechnym, bezpośrednim, równym i proporcjonalnym) głosowaniu do przewidywanego jednoizbowego parlamentu. Po raz pierwszy prawo wyborcze przyznawano kobietom, co nie stanowiło wówczas powszechnej praktyki. Była to ordynacja pozwalająca na swobodę artykulacji różnorodnych poglądów politycznych – podkreślał prof. Janusz Osica w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika polska".

Obywatele, bez względu na płeć i majętność, otrzymywali bierne i czynne prawo wyborcze w wieku 21 lat.

Wybory, ale nie wszędzie

Głosowanie miało odbyć się w 70 okręgach i wyłonić 526 posłów. Jeden mandat miał przypadać na ok. 50 tys. obywateli. Ostatecznie głosowanie udało się przeprowadzić w 44 z nich. Wybrano 335 posłów. Do końca kadencji Sejmu Ustawodawczego, w 1922 roku, Sejm liczył 423 posłów.

Mapa okręgów wyborczych do Sejmu Ustawodawczego. Infografika: Polskie Radio/Bartłomiej Makowski (red.)/Łukasz Haponiuk (graf.)

Wybory bez przeszkód mogły odbyć się w zasadzie tylko na obszarze byłego Królestwa Kongresowego oraz w Galicji Zachodniej. I tutaj nie obyło się jednak bez problemów, choć okrzepły już w największym stopniu instytucje państwowe i administracja. Pierwszy okręg wyborczy ustanowiono na północnej Suwalszczyźnie, gdzie najistotniejszym miastem był Mariampol. Polacy rościli sobie prawo do tego terytorium ze względu na duży odsetek ludności polskiej zamieszkującej te tereny (ok. 75 proc. mieszkańców według badań Instytutu Badań Spraw Narodowościowych) i przynależność obszaru do Rzeczpospolitej i Księstwa Warszawskiego. Obszar ten zajęty został jednak przez Litwinów, co zablokowało możliwość przeprowadzenia wyborów.

Z kolei wybory na obszarach białostockim i bialskim uniemożliwiło zajęcie tych rejonów przez żołnierzy niemieckich, którzy nie zdołali jeszcze powrócić z frontu wschodniego, a wówczas stanowili kordon sanitarny między odradzającym się państwem polskim a bolszewikami. Nie obyło się też bez niedopatrzeń i błędów – w dwóch okręgach – lubelskim i sandomierskim – Sąd Najwyższy stwierdził nieważność wyborów i procedurę trzeba było powtórzyć.

Zaplanowano, że w Galicji Wschodniej powstanie kilkanaście okręgów wyborczych, jednak, z uwagi na walki polsko-ukraińskie, głosowania nie udało się przeprowadzić nigdzie, poza Lwowem. Do Sejmu Ustawodawczego weszli w związku z tym polscy posłowie, którzy zasiadali w parlamencie Austro-Węgier. Wybory przeprowadzono tylko we Lwowie z powodu śmierci polskich posłów do austriackiego sejmu.

Walki o granice uniemożliwiły przeprowadzenie wyborów w styczniowym terminie. Taka sytuacja panowała na Śląsku Cieszyńskim, który był przedmiotem polsko-czeskiego sporu. Ostatecznie 14 marca 1919 roku przyjął do swojego grona 6 kandydatów jedynej listy wystawionej w okręgu.

Podobnie rzecz miała się z okręgami ustanowionymi w Wielkopolsce i na Górnym Śląsku. W Wielkopolsce wybory przeprowadzono po zakończeniu Powstania Wielkopolskiego, 1 czerwca 1919 roku, według zmienionej ordynacji – wyznaczone zostały cztery okręgi wyborcze, przy czym głosowanie przeprowadzono tylko w trzech. Okręg mogileński był jeszcze wówczas jeszcze w rękach Niemców. Wyłoniono wówczas aż 20 posłów z tego okręgu. Wcześniej Wielkopolskę reprezentowali byli posłowie z Reichstagu. Na Górnym Śląsku wybory się nie odbyły – na przeszkodzie stanął plebiscyt i trzy powstania śląskie. Ostatecznego podziału Górnego Śląska dokonano dopiero w czerwcu 1922 roku, czyli pół roku przed zaplanowanymi na listopad kolejnymi wyborami parlamentarnymi. Górny Śląsk reprezentowało w Sejmie Ustawodawczym 5 posłów, którzy wcześniej zasiadali w parlamencie niemieckim.

Wybory nie mogły także odbyć się na Pomorzu. Obszar, jaki miał umożliwić Polsce dostęp do morza, nie był w chwili rozpisania wyborów ustalony. Pomorze było początkowo reprezentowane w Sejmie Ustawodawczym przez dwóch posłów, którzy wcześniej zasiadali w ławach Reichstagu. Dopiero 2 maja 1920 roku przeprowadzono tu wybory uzupełniające.

Język nienawiści 100 lat temu

Kampania wyborcza do pierwszego Sejmu była ostra i bezpardonowa. Wszystkie opcje polityczne – lewica, prawica i centrum – posługiwały się argumentacją, którą dziś nazwalibyśmy "językiem nienawiści". "Blagier nad blagiery/ i kłamca nad kłamce/Szukał swej kariery/Przy partyjnej klamce" – tak przedstawiała Ignacego Daszyńskiego ulotka wyborcza jednej z prawicowych partii. Ulotka jest opatrzona karykaturą męża stanu z dorysowanym wężowym językiem. Z kolei ulotka PSL "Piast" zachęca m.in. do "wycięcia takiego wrzoda, jakim okazał się Judasz Stapiński" (chodzi o Jana Stapińskiego, przywódcę PSL "Lewica"). Wreszcie lewica biła w dzwon odsunięcia od władzy krwiopijczych "bankierów i lichwiarzy", wsteczników i posiadaczy ziemskich.

Z tą retoryką pozytywnie kontrastują ulotki skierowane do kobiet i wydawane przez organizacje kobiece, takie jak Liga Kobiet Polskich. Komunikaty kierowane do pań to w głównej mierze zachęty do oddania głosu bez względu na preferencje polityczne i entuzjazm związany z historyczną możliwością stanięcia do urn.

Język głównych partii politycznych używany podczas kampanii w 1919 roku wyznaczył niestety standardy na cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Jego zgubne skutki pokazały się z całą brutalnością w przededniu wyboru pierwszego prezydenta RP w 1922 roku.

Wybór dyktowany sytuacją kraju  

Dołączenie posłów pochodzących spoza byłego Królestwa i Małopolski zmieniła układ sił w parlamencie. O ile w 1919 roku podział głosów między partie prawicowe, lewicowe i centrowe rozkładał się mniej więcej po równo, to ostateczny skład izby z 1922 roku wskazywał zdecydowaną przewagę partii centrowych (z PSL "Piast" na czele) i znaczący spadek znaczenia partii lewicowych.

Podział głosów w Sejmie Ustawodawczym. Infografika: Polskie Radio/Bartłomiej Makowski (red.)/Łukasz Haponiuk (graf.)

"Konstatując takie wyniki pierwszych wyborów parlamentarnych w Polsce Odrodzonej oraz późniejsze przesunięcia w łonie konstytuanty, nie sposób oprzeć się refleksji, że w istocie alternatywą, przed którą stanął elektorat polski w 1919 roku, był wybór między programami eksponującymi przede wszystkim żywotność wspólnych, narodowych interesów i poczucie więzi narodowej a programami, które na pierwszy plan wysuwały postulaty przebudowy społeczno-gospodarczej Polski" - pisał prof. Andrzej Gwiżdż w książce "Dzieje polskiego parlamentaryzmu". Zdaniem profesora nauk prawnych i historyka dziejów sejmu, na takie ukształtowanie wpłynęła przede wszystkim sytuacja międzynarodowa Polski, zagrożonej wówczas przez Armię Czerwoną.

- Rząd i parlament to były wtedy dwie najważniejsze sprawy. Europa dała nam szansę, ale patrzyła krytycznie - mówił w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl prof. Janusz Odziemkowski. - Trzeba było szybko pokazać, że kraj będzie szedł drogą demokracji i parlamentaryzmu. Te wybory były nie tylko głosowaniem na posłów. To było głosowanie za niepodległością. To było powiedzenie światu i samym sobie - jest na s wielu i chcemy polskiego państwa, niepodległego i demokratycznego - dodał historyk.

Zobacz i posłuchaj, jak prof. Odziemkowski wyjaśniał m.in. frekwencję, największą we współczesnej historii Polski:

Pierwsze wybory. Dowód trudności i ambicji 

Wystarczy rzut oka na mapę okręgów wyborczych i porównanie ich granic z granicami, które przybrała II Rzeczpospolita po okresie walk o kształt kraju, żeby uświadomić sobie, jak długą drogę przeszło państwo polskie w ciągu zaledwie trzech lat. 

Rdzeniem odrodzonego państwa były tereny byłego Królestwa Polskiego i obszar Małopolski i tylko tutaj przeprowadzono wybory. Kooptacja posłów z parlamentów austriackiego i niemieckiego pokazywała potrzebę zademonstrowania polskości na terenach, które stanowiły jeszcze obiekt negocjacji politycznych na paryskiej konferencji pokojowej. Obecność doświadczonych parlamentarzystów, weteranów wielu potyczek administracyjnych, legislacyjnych i retorycznych, podwyższała jakość pracy Sejmu Ustawodawczego. Tym bardziej, że zaledwie ok. 30 proc. posłów miało wykształcenie wyższe, nie brakowało analfabetów.

Podział okręgów wyborczych odzwierciedla mapę rzeczywistych możliwości przeprowadzenia elekcji oraz geopolitycznych ambicji i wyobrażeń o przyszłej Polsce autorów Dekretu o Wyborach do Sejmu Ustawodawczego. Uwagę zwraca przede wszystkim dołączenie posłów z Galicji Wschodniej, którą najwyraźniej Ojcowie Niepodległości uznawali za integralną część Polski, mimo pretensji powstającego państwa ukraińskiego. Symboliczne znaczenie miało też przyjęcie do Sejmu Ustawodawczego kandydatów ze Śląska Cieszyńskiego – kości niezgody między Polską i Czechosłowacką. Najistotniejszy w kontekście wyobrażeń o przyszłej Polsce był rozległy obszar okręgów wyborczych w byłym zaborze pruskim. Warszawa nakreśliła bardzo entuzjastyczne – biorąc pod uwagę późniejszy kształt granic – plany wyborów. Można spekulować, że takie plany miały głównie za cel działanie propagandowe, miały podkreślać polskie roszczenia do terytoriów Pomorza, Wielkopolski i południowej części Mazur.

Tym, co pozostaje poza sferą spekulacji, jest onieśmielająca do dziś frekwencja wyborcza tam, gdzie głosowanie udało się przeprowadzić. W żadnym z 44 okręgów wyborczych nie zagłosowało mniej niż 60 proc. uprawnionych. Były i takie okręgi, gdzie do urn poszło 90, a nawet 95 proc. uprawnionych. Liczby mówią same za siebie i są niezbitym dowodem na patriotyzm polskiego społeczeństwa w dobie odzyskanej wolności. Dzięki zaangażowaniu polskiego społeczeństwa 10 lutego 1919 mógł zebrać się pierwszy od 126 lat polski Sejm.

Bartłomiej Makowski

8 grudnia 1919 roku Rada Ambasadorów, międzynarodowy, złożony z przedstawicieli zwycięskich mocarstw organ wykonawczy paryskiej konferencji pokojowej ustalającej powojenny ład w Europie, ustaliła wschodnią granicę Polski. Ponad pół roku później, 11 lipca 1920, George Curzon, minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, wysłał do swojego sowieckiego odpowiednika Grigorija Cziczerina notę zawierającą propozycję linii granicznej między Polską i Rosją bolszewicką, która pokrywała się z tą przedstawioną w Paryżu. Odtąd nazywana ona będzie linią Curzona.

Jak na ironię, jak pisze Andrzej Nowak w swojej książce "Pierwsza zdrada Zachodu", sam Curzon nie był ponoć zwolennikiem osłabiania Polski, czy może raczej należałoby powiedzieć: nie był zwolennikiem wzmacniania Rosji. Taka postawa brała się przede wszystkim z doświadczeń dyplomaty. W latach 1899-1905 piastował on godność wicekróla Indii. Miał zatem mniej europocentryczną perspektywę, a Rosja musiała mu się kojarzyć głównie z tzw. Wielką Grą – rywalizacją brytyjsko-rosyjską o wpływy w Azji Środkowej w XIX wieku.

Premier David Lloyd George nie miał jednak wysokiego mniemania o swoim ministrze spraw zagranicznych (po latach miał stwierdzić, że "wszyscy jego ministrowie byli kompetentni, może poza Curzonem") i całkowicie ignorował jego zdanie w kwestiach Europy Wschodniej.

- Lloyd George nie lubił pojęcia Polski historycznej, uważał, że jej granice powinny być granicami etnograficznymi i że Polska powinna zapomnieć o obszarach znajdujących się na wschód od Linii Curzona. Od kongresu wiedeńskiego Anglicy uważali, że granice Polski kończą się na granicach Królestwa Polskiego, zwanego Kongresówką – wskazywał historyk prof. Jan Ciechanowski w audycji Sławomira Szofa z cyklu "Postacie XX wieku". - Lloyd George uważał, że jeśli Polska zdobędzie zbyt dużo terenów na wschodzie i wzbogaci się obszarami zdobytymi na Niemcach, to w efekcie dojdzie do zbliżenia rosyjsko-niemieckiego, co zagrozi bezpieczeństwu Wielkiej Brytanii.

Wizja ta odbiegała znacząco od wyobrażeń Polaków odzyskujących właśnie niepodległość. Dla nich zamieszkiwane głównie przez Polaków Wilno i Lwów były tak samo istotne jak Warszawa i Kraków. 

Linia Curzona? Kerra? Namiera?

Nazwisko Curzona przylgnęło do linii, ponieważ to on – jako szef MSZ – sygnował telegram do Cziczerina. To jednak nie minister spraw zagranicznych nakreślił kształt granicy na Bugu. Koncepcję tę podsunął Lloydowi George’owi prywatny sekretarz premiera John Kerr, prawdziwa szara eminencja brytyjskiego gabinetu, człowiek, który decydował o tym, jakie dokumenty i ekspertyzy wylądują na biurku szefa rządu.

Kerr również nie wymyślił linii Curzona samodzielnie. Prawdziwym autorem tej koncepcji był Lewis Bernstein Namier, urzędnik zatrudniony w brytyjskim MSZ jako specjalista do spraw Polski i Europy Wschodniej, który cieszył się bezgranicznym zaufaniem Kerra.

- Namier był synem właściciela ziemskiego pochodzenia żydowskiego, z rodziny właściwie całkowicie spolonizowanej – właściwie nazywał się Ludwik Niemirowski. Jako młody człowiek spotkał się z polskim antysemityzmem (ponoć jadąc pociągiem usłyszał, jak kilku ziemian wyśmiewa pochodzenie jego ojca – przyp. bm) i poczuł głęboką urazę do Polaków – wyjaśniał prof. Jan Ciechowski.

Na domiar złego Namier już jako brytyjski dyplomata ścierał się w Paryżu z Romanem Dmowskim. Przywódca narodowej demokracji postulował włączenie do Polski obszarów, w których możliwa byłaby polonizacja mieszkającej tam ludności: zachodniej i centralnej Białorusi, Wołynia i zachodniego Podola – od Dyneburga, przez Połock, za Berezyną, przez Mozyrz, aż po Kamieniec Podolski.

Linia Dmowskiego (na czerwono) i granice przedrozbiorowe (niebieskie). Fot.: Wikimedia Commons/dp

Endecja znana była ze swojego antysemityzmu – Dmowski nazywał Namiera "małym żydkiem galicyjskim" - co tylko wzmocniło niechęć brytyjskiego urzędnika do sprawy polskiej. Ex-Niemirowski nie cofał się ponoć przed fałszowaniem danych na temat etnicznego podziału ludności na spornych obszarach. Tutaj znalazł jednak godnego przeciwnika w postaci geografa Eugeniusza Romera. Jak się miało okazać, uraza, którą Namier żywił do Polaków poskutkowała tym, że miliony ludzi wpadły w sidła totalitarnego systemu.

Kto dał Lwów Sowietom?

Propozycja linii granicznej pokrywającej się z grubsza z granicą rosyjską po III rozbiorze Polski powróciła podczas konferencji w Spa, gdzie  - już w czasie trwającej wojny polsko-bolszewickiej – premier Władysław Grabski starał się o wsparcie państw zachodnich. Przyjęcie linii Curzona było jednym z warunków narzuconych stronie polskiej przez mocarstwa.

I tutaj wydarzyła się rzecz niesłychana. Granica, na którą zgodził się Grabski obejmowała obszar Galicji ze Lwowem i drohobyckim zagłębiem naftowym (linia Curzona B). Z kolei ta, którą wysłano bolszewikom w nocie Curzona do Cziczerina jednym pociągnięciem ołówka odcinała te obszary od Polski (Linia Curzona A - dlatego do dzisiaj granica ciągnąca się mniej więcej od miejscowości Hrebenne do Ustrzyk Dolnych jest niezwykle "prosta"). Do dziś nie wiadomo, czy jest to wynik korekty ustaleń, oszustwa strony brytyjskiej czy fałszerstwa. W ostatnim przypadku jako sprawcę znów wskazuje się Lewisa Namiera.

Ostatecznie wschodnia granica II RP została wywalczona podczas wojny polsko-bolszewickiej i wytyczona bez udziału Brytyjczyków podczas negocjacji pokojowych w Rydze. Biegła od 150 do 200 km na wschód od linii Curzona. 

Sowieci sięgają po linię Curzona

Zaproponowana przez Brytyjczyków granica na długo pozostała żywa w sowieckiej myśli imperialnej. Gdy Armia Czerwona parła na Zachód w przełomowych dniach lipca i sierpnia 1920 roku, to właśnie w pierwszym większym mieście po przekroczeniu linii Curzona – w Białymstoku – ogłosił swoją działalność Polrewkom, marionetkowy rząd przyszłej komunistycznej Polski.

Linia Curzona stała się wygodnym precedensem dla Józefa Stalina. Dyktator sięgał po jej przykład dwukrotnie. To na jej podstawie wyrysowana została granica podziału ziem II Rzeczpospolitej uwzględniona w tajnym protokole paku Ribbentrop-Mołotow.

- Po raz kolejny Linia Curzona "wypływa" w roku 1943 w Teheranie – mówił prof. Jan Ciechanowski. – Trzeba jednak pamiętać, że już na przełomie października-listopada 1939 roku brytyjski Foreign Office uważał tereny zajęte przez bolszewików za obszary właściwie dla Polski stracone.

Mapy wytyczane na podstawie dyskusji prowadzonych przez alianckich przywódców w Teheranie wskazują, jaką żywotność miała w umyśle Stalina koncepcja linii Curzona. Wschodnia granica oparta na linii przesłanej Cziczerinowi ponad 20 lat wcześniej (choć początkowo dyktator chciał wyrwać Polsce jeszcze Podlasie) jest podstawą jego wszelkich założeń. Już w Teheranie na podobne rozwiązanie godził się Winston Churchill i Franklin Delano Roosevelt, z tym ważnym zastrzeżeniem, że ten ostatni optował za pozostawieniem Lwowa w granicach Rzeczpospolitej. Ostatecznie linia Curzona A stała się w wyniku postanowień aliantów wschodnią granicą powojennej Polski.

Powojenna ulotka podziemna sprzeciwiająca się linii Curzona. Fot.: Polona.pl (dp)

bm