72 lata temu, 3 lipca 1951 roku, zmarł śmiercią samobójczą Tadeusz Borowski, poeta, prozaik, publicysta, jeden z najbardziej znaczących pisarzy polskiej literatury powojennej, więzień niemieckiego obozu śmierci Auschwitz, autor zbiorów opowiadań "Pożegnanie z Marią" i "Kamienny świat".

Mieszkaniec koszmaru

Borowski urodził się 12 listopada 1922 w Żytomierzu, który na mocy Pokoju Ryskiego znalazł się poza granicami II Rzeczpospolitej. Ojciec pisarza został wywieziony na Syberię za członkostwo w POW. Gdy ojciec został wymieniony za komunistów przebywających w Polsce, dziesięcioletni wówczas Tadeusz i jego brat odbyli pieszą wędrówkę do granic Rzeczpospolitej.

Rodzina Borowskich zamieszkała w Warszawie. To tutaj Tadeusza zastał wybuch II wojny światowej i okupacja. W 1943 roku został aresztowany i wywieziony na Pawiak, stamtąd trafił do obozu w Auschwitz. W 1944 został przeniesiony do Dachau. Po wyzwoleniu przez Amerykanów przebywał w obozie dla dipisów. Doświadczenia okupacyjne i obozowe opisał w opowiadaniach, które dla pokoleń stały się przejmującym świadectwem potworności wojny.

Uwiedziony komunizmem

- Patrząc na drogę pisarską Borowskiego, musi się odnieść wrażenie, że ten człowiek się ogromnie spieszył i spieszył się coraz bardziej. Jest w niej coś z gonitwy za wchłonięciem jak najwięcej z życia i jednocześnie powiedzeniem jak najwięcej od siebie - mówił o Borowskim Tadeusz Drewnowski, edytor twórczości pisarza i autor książki "Ucieczka z kamiennego świata" poświęconej postaci Borowskiego w audycji z 1973 roku.

W 1948 wstąpił do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Był jednym z poetów, którzy w pierwszych latach po wojnie byli zwolennikami komunizmu. Fascynację Borowskiego komunizmem słychać w wywiadzie, którego pisarz udzielił w 1951 roku po otrzymaniu Państwowej Nagrody Artystycznej.

- Był to człowiek bardzo zmienny. Z jednej strony niezwykle serdeczny, z drugiej arogancki. Z jednej lgnący do ludzi, z drugiej zaszywający się w samotność - twierdził Tadeusz Drewnowski.

"Tak bym chciał uciec na księżyc"

26 czerwca 1951 roku jego żona Maria urodziła córkę Małgorzatę. Pisarz wpadł w euforię, ale nie trwała ona długo. Gdy w niedzielę 1 lipca odwiedził Marię w prywatnej klinice, był ponury. Mówił: "jestem okropnie dwulicowy", a gdy wyjrzał przez okno, powiedział: "tak bym chciał uciec na księżyc". Potem wrócił do ich mieszkania na Ochocie. Przez chwilę pisał, a potem odkręcił gaz, łyknął środki nasenne i położył się. Rankiem 2 lipca znalazła go gosposia. Nieprzytomnego Borowskiego przewieziono do szpitala, gdzie zmarł 3 lipca. Jego żonie, ze względu na jej stan, nie powiedziano nic aż do dnia wyjścia z córką z kliniki.

Na temat przyczyn tego samobójstwa spekulowano od samego początku. Według niektórych artysta boleśnie zdał sobie sprawę ze swego uwikłania w komunizm. Inni podejrzewali, że stała za tym miłość do innej kobiety. Niektórzy snuli ciche przypuszczenia, że pisarz wcale nie zabił się sam.

Tadeusza Borowskiego pochowano w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na warszawskich Powązkach. Pośmiertnie odznaczono go Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

bm/mc

Efekt "Sowizdrzała"

Urodził się w 15 listopada 1895 roku w Warszawie w rodzinie pochodzenia żydowskiego. Na studia wybrał się do warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, gdzie do 1917 roku uczył się rysunku i malarstwa. Po latach Słonimski wspominał, że instytucja ta "przyciągała ludzi o niezdecydowanych aspiracjach artystycznych".

– Nie było przecież szkół dla literatów – zauważył poeta w wywiadzie dla Polskiego Radia w 1972 roku.

Olimpijskie medale dla polskich pisarzy i artystów

– Skończyłem Szkołę Sztuk Pięknych, miałem wystawę własną w Zachęcie, prowadziłem tam parę kursów i... odszedłem od tego po prostu – opowiadał twórca, dodając, że później w młodzieńczej decyzji utwierdziła go jeszcze konkurencja w postaci jego żony. Była nią malarka i graficzka Janina Konarska, zdobywczyni srebrnego medalu w Olimpijskim Konkursie Sztuki i Literatury w 1932 roku w Los Angeles. Za Antoniego Słonimskiego wyszła w 1934 roku.

Do porzucenia sztuk plastycznych na rzecz literatury przyczyniła się także praca w redagowanym przez Władysława Nawrockiego tygodniku satyrycznym "Sowizdrzał", gdzie Antoni Słonimski tworzył ilustracje. – Robiłem rysunki i podpisy pod nimi. Te podpisy podobały się bardzo Nawrockiemu, który powoli zaczął mi podsuwać rysunki kolegów, bym pod nimi robił to samo. Stopniowo robiłem coraz więcej podpisów, a coraz mniej rysunków – mówił artysta.

Poeci w mleczarni

Posłuchaj! Julian Tuwim recytuje: "Czy pamiętasz, jak z tobą tańczyłem walca"

W 1918 roku Antoni Słonimski, wspólnie z Janem Lechoniem i Julianem Tuwimem, a także z malarzami Kamilem Witkowskim i Aleksandrem Świdwińskim zaproponowali Karolowi Życkiemu, właścicielowi mleczarni przy Nowym Świecie, urządzenie w jego lokalu kawiarni poetów Pod Pikadorem. – Interes nie bardzo mu szedł, więc nie ryzykował. Powiedział: "świetnie, róbcie, co chcecie, konsumpcja dla mnie, a wejście dla was". Było, zdaje się, pięć marek za wejście. No, i to od razu chwyciło – wspominał Słonimski.

Występy młodych poetów w kawiarni były początkiem słynnej grupy literackiej Skamander, której trzon, oprócz Słonimskiego, Lechonia i Tuwima stanowili Kazimierz Wierzyński i Jarosław Iwaszkiewicz. Skamander, wraz ze skupionymi wokół niego innymi twórcami, działał - z przerwami i rozmaitymi przegrupowaniami - aż do wybuchu II wojny światowej.

W nowej Polsce

W 1939 roku Słonimski wyjechał najpierw do Paryża, a potem do Londynu. Aktywnie uczestniczył w życiu literackim polskiej emigracji. Napisał słynny "Alarm". Do Polski na stałe wrócił w 1951 roku. Po początkowych próbach lawirowania w warunkach nowego systemu politycznego poeta zaczął sympatyzować z kręgami krytycznymi wobec komunizmu, za co spotykało go coraz więcej nieprzyjemności ze strony władz.

Antoni Słonimski w archiwach Radia Wolna Europa. Posłuchaj! >>>

Marzec 1968. Serwis specjalny

W kolejnych latach stał się jednym z głównych działaczy opozycji demokratycznej. 14 marca 1964 r.  złożył w Urzędzie Rady Ministrów dwuzdaniowy list protestacyjny przeciw cenzurze, który później określano, z powodu liczby sygnatariuszy, jako "List 34".

Cztery lata później krytykował władze za działania związane z marcem 1968 roku. W 1975 roku podpisał "Memoriał 59" i "List 14" w proteście przeciw planowanym zmianom w konstytucji PRL. Komuniści byli wściekli. Książki Słonimskiego objęto zakazem cenzorskim. Na fali antysemickiej nagonki Władysław Gomułka upominał go publicznie: "niech pan się zastanowi, kim pan jest".

Antoni Słonimski zmarł 4 lipca 1976 roku w Warszawie w wyniku obrażeń odniesionych w wypadku samochodowym.

mc