Archiwalne taśmy Polskiego Radia to prawdziwa skarbnica wiedzy.

W programie „TuBaron” odkrywamy to, co najcenniejsze. Głosy wybitnych postaci, wielkie wydarzenia polityczne, kulturalne i sportowe. Często zapomniane momenty historii najnowszej.

 „TYM ŻYŁ ŚWIAT” – w Trójce od poniedziałku do piątku o 9.15. Zapraszają Michał Nogaś i Wojciech Włodarczyk.

O czym chcieliby Państwo usłyszeć? :) michal.nogas@polskieradio.pl

Archiwalne taśmy Polskiego Radia to prawdziwa skarbnica wiedzy.

W programie „TuBaron” odkrywamy to, co najcenniejsze. Głosy wybitnych postaci, wielkie wydarzenia polityczne, kulturalne i sportowe. Często zapomniane momenty historii najnowszej.

 „TYM ŻYŁ ŚWIAT” – w Trójce od poniedziałku do piątku o 9.15. Zapraszają Michał Nogaś i Wojciech Włodarczyk.

O czym chcieliby Państwo usłyszeć? :) michal.nogas@polskieradio.pl

Historie pochodzących z okolic Treblinki ponad 250 zamordowanych za pomoc Żydom, ponad 330 Sprawiedliwych wśród Narodów Świata i ponad 300 osób z narażeniem życia niosących pomoc żydowskim sąsiadom znalazły się w książce "Dam im imię na wieki (Iz 56,5). Polacy z okolic Treblinki ratujący Żydów".

Praca jest owocem kilkunastoletnich badań naukowych prowadzonych przez kierownika Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince Edwarda Kopówkę oraz studenta biblistyki i judaistyki na uniwersytecie w Oxfordzie ks. Pawła Rytel-Andrianika. Książka zawiera historię obozów oraz setki świadectw, zdjęć, wspomnień i relacji o Polakach ratujących Żydów głównie z 16 powiatów: bialskiego, bielskiego, brańskiego, garwolińskiego, łomżyńskiego, łosickiego, łukowskiego, mińskiego, ostrowskiego, parczewskiego, radzyńskiego, siedleckiego, siemiatyckiego, sokołowskiego, węgrowskiego i wysokomazowieckiego.

Jak piszą we wstępie autorzy, ta książka jest faktograficzna, a nie polemiczna. Czytelnik powinien sam dokonać oceny - podkreślają badacze. - Ta publikacja różni się od wydanych dotąd książek na temat Holokaustu, ponieważ proponuje nową metodologię pracy. Nie mamy dokładnych danych ile osób na terenie Polski zginęło za pomoc ludności żydowskiej. To jest pierwsza próba określenia tej pomocy dotycząca powiatu sokołowsko-węgrowskiego. By usystematyzować te dane podzieliliśmy pomagających na trzy kategorie: zamordowanych za pomoc Żydom, odznaczonych medalem Sprawiedliwi Wśród Narodów Świata i pomagających Żydom w różnych innych formach – mówi ks. Paweł Rytel-Andrianik.

Badania przeprowadzone na terenach przylegających do Treblinki wykazały, że Instytut Yad Vashem w Jerozolimie odznaczył medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata najwięcej osób z byłego powiatu węgrowsko-sokołowskiego, na którego terytorium znajdował się obóz - w sumie 91 osób.

-To byli z reguły prości ludzie, z niewielkich wsi lub kolonii, gdzie ukrywali się Żydzi. Ich historie przez wiele lat pozostawały nieznane, żyli w cieniu, nie afiszując się ze swoimi czynami. W publikacji możemy znaleźć fragmenty niektórych z ich opowieści, przekazanych językiem oryginału, pełnych wspomnień i emocji" - mówi współautor książki Edward Kopówka.

Sara Menżyska-Gold ukrywana podczas wojny w piecu chlebowym przez rodzinę Miłkowskich tak wspomina tamten trudny okres, kiedy po stracie najbliższych błąkała się koło wsi Koczery (gm. Drohiczyn).

-Kiedy zimą, szukając miejsca na nocleg, głodna i wycieńczona usiadłam pod jakimś krzakiem myślałam, że to już koniec. Wtedy ujrzałam dwie kobiety, z których jedna zabrała mnie do domu, napoiła, nakarmiła i ogrzała przy piecu. Było to dla mnie ocalenie, a ona kimś najdroższym na świecie. Od tego czasu ukrywała mnie - często w skrytce w piecu chlebowym - pomimo, że była zagrożona z całą swoją rodziną i traktowała jak własne dziecko - opowiada Menżyska-Gold, która przeżyła wojnę i do dzisiaj utrzymuje kontakt z rodziną wybawicielki.

Publikacja "Dam im imię na wieki (Iz 56,5). Polacy z okolic Treblinki ratujący Żydów" jest dostępna w wersji PDF pod adresem: www.treblinka-muzeum.eu www.drohiczynska.pl.

Jadwiga Waszczuk została we wtorek uhonorowana pośmiertnie tytułem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata - za ratowanie Żydów w okresie II wojny światowej. W imieniu matki medal odebrała w Yad Vashem w Jerozolimie jej córka - Alina Wierzbicka.

W uroczystości wzięła udział uratowana przez Jadwigę Waszczuk Bina Hacohen.
- Naród żydowski nie zapomniał tych nie-Żydów, którzy pomagali mu w najstraszniejszych dla niego chwilach - powiedziała Irena Steinfeld, dyrektor departamentu Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata w Yad Vashem. Podkreślała też, że od początku swego istnienia placówka była nastawiona na utrwalanie pamięci zarówno ofiar holokaustu, jak i tych osób, które próbowały je ratować, nie bacząc na konsekwencje.

Tytuł sprawiedliwych otrzymało dotąd około 24 tys. osób, z czego ponad 6 tys. to Polacy. Waszczuk uratowała Binę oraz jej matkę Hawę Szpilman 22 września 1942 roku w Węgrowie, w dzisiejszym woj. mazowieckim. Tego dnia niemieccy naziści - w przededniu żydowskiego święta Jom Kipur - otoczyli miejscowe getto, by wywieźć stamtąd ponad 8 tysięcy jego zniewolonych mieszkańców do obozu śmierci w Treblince. Hawa Szpilman i jej córka Bina wracały w tym czasie z synagogi. Chciały się schronić w domach polskich sąsiadów, by uniknąć schwytania w ulicznej łapance. Nikt jednak nie chciał ich wpuścić - w obawie przed konsekwencjami. W ostatnim domu drzwi jednak się otworzyły i uciekinierki usłyszały z ust Jadwigi Waszczuk: "Jezus jest z nami, co się ma stać z wami, stanie się też z nami".

"Gdyby nie to, że ta rodzina otworzyła drzwi, nie byłoby nas tu dzisiaj" powiedział sędzia Mosze Hacohen, syn Biny. "Jest tu moja córka, z koleżankami i kolegami ze szkoły. Myślimy i rozmawiamy o tym, co my byśmy zrobili w takiej sytuacji, wiedząc, że nasza rodzina będzie przez to wystawiona na niebezpieczeństwo. Ta szlachetna kobieta się nie wahała i to zrobiła. Podziwiamy jej odwagę i człowieczeństwo. Trzeba pamiętać o tak szlachetnych ludziach" - powiedział. A zwracając się do Aliny Wierzbickiej, jej córki i dwojga wnucząt obecnych na uroczystości, dodał: "jesteście częścią naszej rodziny".

"Matka założyła im chustki - że niby obierają ziemniaki, chciała pokazać, że są tu zadomowione" - wspomina w rozmowie z PAP Wierzbicka. Podczas uroczystości nie kryła wzruszenia.

Do czasów heroicznego czynu swej matki nie bardzo chce wracać. "Nie mamy zbyt wielu dobrych wspomnień z tego okresu, spotkało nas wiele nieszczęść. Nie zależy mi też na jakichś wielkich hołdach dla mojej rodziny, no dobrze, starczy już" - ucina skromnie rozmowę.

"Cieszę się, że jest tu (na uroczystości w Yad Vashem) tylu młodych Żydów i mogą się dowiedzieć, jak było naprawdę" - mówi wnuk Wierzbickiej i prawnuk Waszczuk, Jerzy Byczyński. Jeden z wnuków Biny wyznał mu, jak w czasie podróży do Polski śladami miejsc zagłady usłyszał od izraelskiego przewodnika, że Hitler postanowił dokonać eksterminacji Żydów w Polsce, ponieważ jest to "kraj antysemitów".

Babka Byczyńskiego nie mogła zbyt długo przechować u siebie Hawy Szpilman i jej córki. W ciągu kilku godzin zdołała jednak wyrobić im fałszywe dokumenty. Ocalone wprawdzie trafiły ostatecznie do Auschwitz, ale dzięki polskim dowodom tożsamości przeżyły wojnę. Bina zamieszkała nawet później - w okresie swoich studiów - w warszawskim mieszkaniu Waszczuków. W 1950 roku wyemigrowała do Izraela.

"Jestem Izraelką, ale Polska nie przestała być moją drugą ojczyzną, a może nawet pierwszą" - mówi Bina Hacohen. W 1998 i w 2002 roku odwiedziła kraj, w którym się urodziła. Pojechała też do Węgrowa. "Mam tam dużo przyjaciół - za każdym razem miał mnie kto odebrać z lotniska" - żartuje.

Już od pierwszych dni okupacji władze niemieckie podjęły odpowiednie środki prawno-administracyjne zmierzające do izolowania Żydów od społeczności polskiej. Jednym z nich było rozporządzenie dotyczące obowiązkowego noszenia przez Żydów specjalnych opasek z sześcioramienną gwiazdą Dawida.

W październiku 1939 r. Niemcy rozpoczęli akcję przesiedlania ludności żydowskiej do wyznaczonych dzielnic miast. Pierwsze getto na ziemiach polskich powstało w Piotrkowie Trybunalskim. 16 listopada 1940 r. Niemcy zamknęli getto w Warszawie; było to największe getto w okupowanej Polsce. Na obszarze 307 ha znalazło się tam około 400 tys. Żydów, żyjących w strasznych warunkach.

Rozporządzenie z 15 października 1941 r. "O ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie" składało się z dwóch artykułów. W pierwszym z nich znalazły się następujące zapisy:

1) Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim Żydom świadomie dają kryjówkę.
2) Podżegacze i pomocnicy podlegają tej samej karze jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak czyn dokonany. W lżejszych wypadkach można orzec ciężkie więzienie lub więzienie.
3) Zawyrokowanie następuje przez Sądy Specjalne.

Oceniając wydane rozporządzenie Hans Frank 25 października 1941 r. stwierdził: "Skazujemy na śmierć głodową 1,2 miliona Żydów, nie ma potrzeby wiele mówić. Jest to zrozumiałe, a jeżeli Żydzi nie wymrą z głodu, trzeba będzie przyspieszyć antyżydowskie zarządzenia, i miejmy nadzieję, że tak się stanie". (K. Grunberg, B. Otręba, "Hans Frank na Wawelu").


- Istotą rozporządzenia było całkowite odizolowanie Żydów zamkniętych w gettach od tzw. "strony aryjskiej". Nie chodziło jednak wyłącznie o fizyczną separację, ale także pozbawienie i sankcjonowanie karą śmierci możliwości jakichkolwiek kontaktów Żydów ze środowiskiem zewnętrznym, możliwości funkcjonowania poza dzielnicami zamkniętymi, zarobkowania i - najogólniej mówiąc - krańcowe utrudnienie im funkcjonowania poprzez wyodrębnienie ze społeczeństwa polskiego - powiedział PAP Jakub Petelewicz z Centrum Badań nad Zagładą Żydów.

Żydom pomagali Polacy o różnym statusie społecznym, m.in. chłopi, robotnicy oraz przedstawiciele inteligencji. Funkcjonariusze Granatowej Policji, którzy tropili ukrywających się członków polskiego podziemia i Żydów byli piętnowani przez konspiracyjne organy prasowe, na łamach których uznawano ich za zdrajców i kolaborantów.

Instytut Yad Vashem odznacza osoby, które ratowały podczas okupacji Żydów medalami "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata". Do tej pory uhonorowano nimi ok. 22 tys. ludzi, z czego ponad 6 tys. - czyli prawie 30 proc. - stanowią Polacy.

Ukazał się album Elżbiety Rączy i Igora Witowicza "Polacy ratujący Żydów na Rzeszowszczyźnie w latach 1939-45". Publikację wydał oddział IPN w Rzeszowie.

- Album jest skromną próbą upamiętnienia Polaków ratujących Żydów w czasie II wojny światowej. Zawiera zdjęcia Polaków, w niektórych przypadkach również uratowanych przez polskich opiekunów. Większość prezentowanych fotografii opublikowano po raz pierwszy - powiedziała Małgorzata Waksmundzka-Szarek z miejscowego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej.

Zdjęcia archiwalne zostały uzupełnione współczesnymi. Te ostatnie pokazują przede wszystkim zachowane do dziś kryjówki i zabudowania, w których mieszkańcy regionu ukrywali ludność żydowską, oraz miejsca kaźni i groby Polaków zamordowanych przez Niemców za udzielanie pomocy Żydom.

Materiał ikonograficzny wzbogacają biogramy i opisy rozgrywających się wówczas zdarzeń. Wiele z nich jest wynikiem najnowszych ustaleń dotyczących pomocy udzielanej Żydom przez mieszkańców Rzeszowszczyzny.

- Podczas prac redakcyjnych autorzy albumu dotarli do nowych relacji i zdjęć archiwalnych. Powinny się one znaleźć w kolejnej publikacji o tych często zapomnianych bohaterach naszej najnowszej historii - zaznaczyła Waksmundzka-Szarek.

Według ustaleń historyków, ponad 1600 mieszkańców z terenu dzisiejszego województwa podkarpackiego niosło pomoc Żydom. Niemcy zamordowali ok. 200 Polaków ratujących Żydów.

Film, który wchodzi dziś na ekrany kin jest polskim kandydatem do Oscara w kategorii najlepszy obraz nieanglojęzyczny. Jego uroczysta premiera odbyła się 3 stycznia.

"W ciemności" ("In Darkness"), koprodukcja polsko-niemiecko-kanadyjska, to historia Polaka Leopolda Sochy (Robert Więckiewicz), który podczas II wojny światowej z drobnego oszusta stał się bohaterem. Mężczyzna postanowił ukryć w kanałach grupę Żydów z lwowskiego getta, ryzykując przy tym życie własne i swoich najbliższych.

Oprócz rysu historycznego poświęconego dziejom lwowskich Żydów oraz sylwetki Sochy i jego pomocników, publikacja zawiera m.in. scenariusz lekcji poświęconych Polakom ratującym Żydów w latach II wojny światowej. Publikację można bezpłatnie pobrać ze strony internetowej. 

Materiały edukacyjne związane z filmem Agnieszki Holland wpisują się w szerszy obszar działań IPN. Instytut Pamięci Narodowej jest jednym z realizatorów projektu „Życie za życie”, poświęconym Polakom narażającym życie własne i swych rodzin dla pomocy prześladowanym Żydom w czasie II wojny światowej. W ramach gromadzenia i upowszechniania informacji o Polakach ratujących Żydów wydawane są książki (seria „Kto ratuje jedno życie…”), teki edukacyjne, działa także strona internetowa www.zyciezazycie.pl.

Pracownicy IPN oraz Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych realizują kwerendy do projektu „Index. Pamięci Polaków zamordowanych i represjonowanych przez hitlerowców za pomoc Żydom”. Rozumiejąc znaczenie edukacji przygotowano także Tekę Edukacyjną „Polacy ratujący Żydów”. Jest to wysoko oceniony przez recenzentów materiał skierowany do nauczycieli i uczniów, zawierający bogatą dokumentację źródłową – relacje ratujących i ratowanych, fotografie i mapy, biogramy osób zaangażowanych w pomoc Żydom, słownik pojęć oraz kalendarium. Dołączone do teki filmy pozwalają na zapoznanie uczniów z posta¬ciami Polskich Sprawiedliwych, m.in. Ireny Sendlerowej i Henryka Sławika. Teka dostępna jest także w formacie PDF na stronach www.ipn.gov.pl/publikacje oraz wspomnianej www.zyciezazycie.pl .