Wydarzenie to zapoczątkowało tak zwany konflikt wawelski. Decyzja kardynała wywołała szeroką dyskusję wśród publicystów i polityków II RP.

Gdzie zostanie pochowany Marszałek?

Kardynał Sapieha był sceptyczny wobec pochówków na Wawelu. Już w 1916 nie dopuścił do pochowania na Wawelu Henryka Sienkiewicza, o co usilnie zabiegał Ignacy Paderewski. Z kolei w 1927 duchowny wyraził zgodę na złożenie w katedrze prochów Juliusza Słowackiego pod warunkiem, że będzie to ostatni tego typu pochówek.

Gdy 12 maja 1935 w Belwederze zmarł Józef Piłsudski, władze zdominowane przez piłsudczyków domagały się pochowania marszałka na Wawelu. Sam marszałek, który jeszcze osiem lat wcześniej zawarł umowę z Sapiehą, godząc się na zaprzestanie nowych pochówków na Wawelu, napisał w swym testamencie:

"Nie wiem, czy nie zechcą mnie pochować na Wawelu. Niech! Niech tylko moje serce wtedy zamknięte schowają w Wilnie gdzie leżą moi żołnierze, co w kwietniu 1919 roku mnie jako wodzowi Wilno jako prezent pod nogi rzucili. Na kamieniu czy nagrobku wyryć motto wybrane przeze mnie dla życia - Gdy mogąc wybrać, wybrał zamiast domu/ Gniazdo na skałach orła, niech umie/ Spać, gdy źrenice czerwone od gromu/ I słychać jęk szatanów w sosen zadumie/ Tak żyłem. - A zaklinam wszystkich, co mnie kochali, sprowadzić zwłoki mojej matki z Sugint Wilkomirskiego powiatu do Wilna i pochować matkę największego rycerza Polski nade mną. Niech dumne serce u stóp dumnej matki spoczywa. Matkę pochować z wojskowymi honorami, ciało na lawecie i niech wszystkie armaty zagrzmią salwą pożegnalna i powitalną tak, by szyby w Wilnie się trzęsły. Matka mnie do tej roli jaka mnie wypadła chowała. Na kamieniu czy nagrobku mamy wyryć wiersz z 'Wacława' Słowackiego zaczynający się od słów 'Dumni nieszczęściem nie mogą' Przed śmiercią Mama mi kazała to po kilka razy dla niej czytać."

Podczas nocnych obrad nadzwyczajnego posiedzenia Rady Ministrów, które zwołano na wiadomość o śmierci marszałka, zdecydowano o jego pogrzebie na Wawelu. Kardynał Sapieha wyraził na to zgodę już 13 maja, podczas rozmów z generałem Bolesławem Wieniawą-Długoszowskim.

To była największa taka uroczystość w historii Polski. 85 lat temu odbył się pogrzeb Józefa Piłsudskiego.

Ostatecznie szklaną trumnę z ciałem marszałka, ubranym w błękitny mundur, złożono w krypcie św. Leonarda 18 maja. To było jednak dla gospodarza katedry rozwiązanie tymczasowe, o czym świadczy treść jego czerwcowego listu do prezydenckiego kapelana, ks. Jana Humpoli.

"Chciałbym prosić Księdza o zapytanie się Pana Prezydenta, jakie są jego dalsze życzenia w sprawie definitywnego złożenia zwłok Marszałka" - pisał Sapieha.

Kłopotliwa trumna

W korespondencji z generałem Wieniawą-Długoszowskim z początku listopada 1935 roku kardynał Sapieha namawiał do zmiany lokalizacji trumny. Najpierw optował za budową odrębnego mauzoleum w bezpośredniej bliskości katedry, a następnie sugerował przeniesienie szczątków marszałka pod Wieżę Srebrnych Dzwonów.

17 czerwca 1937 roku kardynał Sapieha postawił generała Wieniawę-Długoszowskiego przed faktem dokonanym. W liście do niego wyjaśniał, że podjął decyzję o przeniesieniu zwłok marszałka pod Wieżę Srebrnych Dzwonów, co miało związek z wizytą na Wawelu króla Rumunii Karola II. Ten - uzasadniał kardynał Sapieha - jako "schizmatyk" nie mógł przejść przez katedrę, a chciał oddać hołd zmarłemu Piłsudskiemu. Do wieży Srebrnych Dzwonów można było za to wejść z zewnątrz.

W nocy z 23 na 24 czerwca nastąpiło przeniesienie zwłok Piłsudskiego. W uzasadnieniu swej decyzji Sapieha pisał w liście do prezydenta Mościckiego:

"Bardzo mi przykro, że ja muszę bronić właściwej czci zwłok Pana Marszałka Józefa Piłsudskiego. W obecnej chwili są one w nieposzanowaniu z powodu wilgoci panującej w krypcie św. Leonarda. Nowa krypta jest sucha... (...) Ze względu też na katedrę, która jest skarbem narodu całego, utrzymanie dzisiejszego stanu rzeczy jest niemożliwe, a coraz nowe pomysły i projekty nakazują zrobić to bezzwłocznie".

Tymczasem władze państwowe i zwolennicy marszałka zaczęli protestować, organizowano demonstracje uliczne. Sapiesze zarzucano obrazę majestatu Rzeczypospolitej oraz naruszenie kultu marszałka. Przeciwnicy kardynała chcieli pozbawić go nawet obywatelstwa polskiego i wygnać z kraju.

Sapieha wystosował do prezydenta jeszcze dwa listy, w których bronił swojego stanowiska. W ostatnim z nich, datowanym na 11 lipca, pisał, że jego celem nie była obraza "Godności Pana Prezydenta". Przyznał, że mimo konfliktu wciąż pozostaje w "należnym i niezmiennym oddaniu" w stosunku do Mościckiego.

Konflikt wawelski zażegnano oficjalnie 20 lipca 1937 roku na posiedzeniu Sejmu. Choć podzielił on Polaków, to pomyślne jego zakończenie zwiastowało zamknięcie sporów o pochówki na Wawelu. W sierpniu w nocie dyplomatycznej Watykan stwierdzał, że groby w kaplicy królewskiej na Wawelu są nienaruszalne, a wszelkie zmiany w tej kwestii zależą od porozumienia między metropolitą krakowskim a prezydentem Polski.

- Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć, tracą życie - mówił jeden z najważniejszych dowódców I wojny światowej, francuski marszałek Ferdinand Foch.

Słowa te mają głębokie przesłanie, ponieważ cmentarze i groby są wymownym obrazem dziejów narodowych, zarówno okresu pokoju, jak i czasu wojny.

Takim szczególnym obrazem dziejów Polski jest Cmentarz Powązkowski w Warszawie. 20 maja 1792 został otwarty i poświęcony. Nekropolia została założona 4 listopada 1790 roku, na działce ofiarowanej miastu przez rodzinę Szymanowskich.

Cmentarz narodowy

W dniu poświęcenia Cmentarza Powązkowskiego wmurowano też kamień węgielny pod budowę kościoła św. Karola Boromeusza, zaprojektowanego przez królewskiego architekta Dominika Merliniego. Wymurowano tam także katakumby, które z założenia miały być prestiżowym miejscem spoczynku przeznaczonym głównie dla możnych. Spoczęli w nich m.in.: Michał Poniatowski, Hugo Kołłątaj, Michał Kazimierz Ogiński, Dominik Merlini, Edward Hartwig, Czesław Niemen.

Przez wiele lat powązkowska nekropolia była jedynym cmentarzem w Warszawie. Grzebano tu małych i wielkich, pospolitych i wybitnych obywateli stolicy. Wielu z nich tworzyło historię miasta i narodu polskiego.

Jak mówił Jerzy Waldorff, w audycji wyemitowanej na antenie Polskiego Radia 1 listopada 1990, w 200-lecie powązkowskiej nekropolii: - Przez ponad dwieście lat zeszło w piaski i glinę Powązek jedni mówią, że dwa inni, że trzy miliony warszawiaków. Trudno dociec, bo za częstych epidemii w mieście grzebano ich masowo, tysiącami.

Powązkowska Aleja Zasłużonych

Jakkolwiek było, każdy z nas na dostojnym narodowym cmentarzu znaleźć może protoplastów w zawodzie, w powołaniu, ludzi znamienitych, dla kraju i miasta zasłużonych. Pochowani są na nim działacze niepodległościowi, żołnierze powstań narodowych, od insurekcji kościuszkowskiej do powstania warszawskiego, wybitni pisarze, poeci, artyści, myśliciele, uczeni, lekarze, prawnicy i duchowni. Część z nich spoczęła w założonej w 1925 roku Alei Zasłużonych.

- Byłem wtedy jeszcze chłopcem, gdy w roku 1925 chowano za katakumbami pisarza, laureata Nagrody Nobla Władysława Reymonta - wspominał Jerzy Waldorff. - Grób jego był jeszcze samotny, pierwszy w projektowanej Alei Zasłużonych, która z czasem zapełniła się przeszło setką innych.

Nazwiska artystów tam chowanych składają się na historię kultury polskiej. Pisarze: Paweł Jasienica, Jan Parandowski, Leopold Staff, Stanisław Dygat, Kazimierz Wierzyński, Maria Dąbrowska; aktorzy: Stefan Jaracz, Irena Solska, Kazimierz Opaliński, Mieczysława Ćwiklińska, Jerzy Leszczyński, Jan Kurnakowicz, dyrygent Emil Młynarski, pianista Witold Małcużyński, śpiewak Jan Kiepura oraz śpiewaczka Ada Sari.

Pamięć i troska o groby przodków

Cmentarz, którego powierzchnia początkowo wynosiła ok. 2 ha, wielokrotnie był powiększany i dziś zajmuje 43 ha. Powązki przetrwały okres II wojny światowej, stając się w zniszczonej stolicy, najbogatszym w zabytki warszawskim muzeum. Znajdujące się tam nagrobki są przykładami kolejnych stylów architektonicznych, a zdobiące je rzeźby tworzyli wybitni artyści, wśród nich m.in.: Jakub Tatarkiewicz, Cyprian Godebski, Xawery Dunikowski, Antoni Kenar, Gustaw Zemła.

W 1974 roku Jerzy Waldorff założył Społeczny Komitet Opieki na rzecz Ochrony Starych Powązek. - Zebrała się nas grupa odtąd wiernych sprawie działaczy i fachowców z różnych dziedzin konserwacji. Władze duchowe i świeckie początkowo nieufne, po dwóch latach jęły popierać nas gorąco, dzięki czemu przekroczyliśmy liczbę pięciuset najcenniejszych uratowanych od rozpadu grobowców narodowego cmentarza – wspominał pisarz.

Z jego inicjatywy co roku w dzień Wszystkich Świętych na Cmentarzu Powązkowskim odbywa się kwesta prowadzona przez czołowych artystów scen warszawskich, znane osobistości kultury i mediów. Listopadowe kwesty cmentarne weszły na trwałe w obyczaj stolicy.

- Nie zapominajcie o grobach przodków waszych, bo są jak kotwice pamięci zaczepione u dna dziejów, żeby na burzliwym morzu historii Polska nawa nie rozbiła się o wrogie skały – apelował Jerzy Waldorff, który w 1999 roku także spoczął na Cmentarzu Powązkowskim.

mk

Jedną z nekropolii, która jest szczególnie bliska sercom wielu Polaków, jest lwowski Cmentarz Łyczakowski. Jak przypominał na naszej antenie dr hab. Patryk Pleskot, jedna z jego części to Cmentarz Orląt Lwowskich. – To byli młodzi ludzie, uczniowie i studenci, którzy w latach 1918-1919 bronili Lwowa w walkach z Ukraińcami – przypominał historyk, zauważając przy tym, że lwowska nekropolia to nie tylko miejsce spoczynku osób wywodzących się ze środowiska wojskowego. – Tam pochowana jest Maria Konopnicka czy Gabriela Zapolska – dodawał historyk z Instytutu Pamięci Narodowej.

Gość Polskiego Radia 24, mówiąc o ważnych dla Polski nekropoliach, wymienił również miejsca pamięci związane ze zbrodnią katyńską, a także wileński Cmentarz na Rossie. – Tam znajduje się m.in. serce Józefa Piłsudskiego, złożone w grobie jego matki – mówił dr hab. Patryk Pleskot.

Polskie miejsca pamięci leżą nie tylko za naszą wschodnią granicą. We Włoszech na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino pochowanych jest ponad 1000 żołnierzy armii Władysława Andersa. Paryż natomiast to miejsce spoczynku takich postaci, jak Fryderyk Chopin (cmentarz Père-Lachaise) czy Juliusz Słowacki (Cmentarz Montmartre).

Więcej w całej audycji.

Gospodarzem programu był Tadeusz Płużański.

Polskie Radio 24/zz

_____________________

Historia na dziś w Polskim Radiu 24 - wszystkie audycje

Data emisji: 30.10.17

Godzina emisji: 20.35

Kresy Wschodnie

Ważne polskie nekropolie znajdują się niedaleko wschodniej granicy kraju. W Wilnie na Cmentarzu Na Rossie znajdują się groby nie tylko zwykłych mieszkańców miasta, ale także groby uczestników powstań narodowych, wojny polsko – bolszewickiej i żołnierzy Armii Krajowej biorących udział w operacji "Ostra Brama" w 1944 roku. Na cmentarzu wojskowym znajduje się mauzoleum Józefa Piłsudskiego, w którym złożono jego serce. Spoczywa obok matki, na nagrobku widnieje napis "Matka i serce syna".

Najważniejszą lwowską nekropolia jest istniejący od XVI wieku Cmentarz Łyczakowski. Spoczywa na nim kilkanaście pokoleń lwowskich Polaków. Oprócz grobów zwykłych ludzi można znaleźć także miejsca spoczynku wybitnych osobistości, jak np. Stefana Banacha, Marii Konopnickiej czy Gabrieli Zapolskiej. Osobna kwatera została przeznaczona na pochówek powstańców styczniowych. Ściśle do Cmentarza Łyczakowskiego przylega Cmentarz Obrońców Lwowa nazywany powszechnie Cmentarzem Orląt Lwowskim, na którym pochowano bohaterów walk o Lwów w latach 1918-1919 i wojny polsko-bolszewickiej.

W Rosji

Wraz z licznymi zesłaniami, będącymi formą represji stosowanymi przez carat, na Syberię przymusowo trafiło bardzo wielu Polaków. Na przełomie XIX i XX wieku polska diaspora w głębi Rosji liczyła około 500 tysięcy osób. W latach 1940-1941 znalazło się tam kolejnych około 2 miliony Polaków, deportowanych przez ZSRR na zajętych przez Armię Czerwoną Kresach Wschodnich. Najwięcej polskich grobów znajduje się na cmentarzach w pobliżu największych skupisk Polaków: Irkucku, Tomsku, Bijsku, Krasnojarsku i Omsku. Polskie mogiły można znaleźć także na cmentarzach w byłych republikach ZSRR, m.in. w Kazachstanie, Turkmenistanie i Uzbekistanie.

Na terenie Rosji znajduje się także Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu, na którym pochowano ponad 4 tysiące polskich oficerów zamordowanych przez NKWD na polecenie Józefa Stalina w 1940 roku. Cmentarz został wybudowany w latach 1999-2000. Polscy oficerowie spoczywają także na Polskich Cmentarzach Wojennych w Charkowie, Miednoje i Kijowie-Bykowni.

Na Bliskim Wschodzie

Wraz z Armią Andersa w 1942 roku na teren Iranu przedostało się 115 tysięcy Polaków więzionych do tej pory w radzieckich łagrach. Znaczną część uwolnionych stanowiły dzieci. 

W wyniku wycieńczenia organizmu i chorób, wielu wychodźców z ZSRR zmarło w Iranie. Największy Polski Cmentarz znajduje się w stolicy tego kraju – Teheranie. Spoczęło na nim blisko 2000 osób, w tym około 400 żołnierzy. Polskie nekropolie znajdują się także w Pahlevi, Isfahanie i Kazwinie.

Na Czarnym Lądzie

Groby rodaków można znaleźć w Afryce. W Libii na Cmentarzu Wojennym w Bengazi pochowano bohaterów walk o Tobruk w 1941 roku z Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, którzy pod dowództwem gen. Stanisława Kopańskiego walczyli przeciw niemieckim wojskom gen. Erwina Rommla.

Mogiły Polaków usytuowane są także w Afryce Wschodniej: Tanzanii, Ugandzie i Zambii, gdzie trafiło wielu Polaków po opuszczeniu ZSRR wraz z armią generała Władysława Andersa. Największy cmentarz położony jest po drodze do miasta Arusza niedaleko Tengeru w Tanzanii, gdzie w latach 1942-1952 mieściło się największe skupisko Polaków. Przy bramie wejściowej nekropolii znajduje się tabliczka z napisem "Cmentarz wygnańców polskich". Większość grobów została niedawno odnowiona.

W dalekiej Oceanii

Polskich grobów nie brakuje również na Antypodach. Członków australijskiej Polonii już w XIX wieku chowano na cmentarzach miejskich w Melbourne i Sydney.

W okolicy Pahiatua – nowozelandzkiej miejscowości, w której w latach 40. mieścił się obóz dla ok. 700 polskich dzieci, które wydostały się z ZSRR wraz z Armią Andersa – znajduje się niewielka nekropolia, na której spoczywa kilkuset naszych rodaków.

W obu Amerykach

Liczna Polonia amerykańska potrzebowała miejsc na pochówki. W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie wybudowano wiele polskich nekropolii. Szatndarowym przykładem jest cmentarz, nazywany "polską Częstochową", w Doylestown w Pensylwanii. Spoczywa na nim około 5000 Polaków.

W Kanadzie, w okolicach miasteczka Niagara-on-the-Lake, znajduje się jedyny polski cmentarz wojskowy w Ameryce Północnej. W pobliżu miejscowości, gdzie w latach 1917-1919 mieścił się założony przez gen. Józefa Hallera obóz dla polskich ochotników, pochowano kilkudziesięciu żołnierzy.

W Ameryce Południowej najwięcej Polaków spoczywa na cmentarzach parafialnych i komunalnych w okolicach największych skupisk polonijnych: Kurytybie i Buenos Aires. Najbardziej znanym Polakiem pochowanym na tym kontynencie jest inżynier Ernest Malinowski - projektant i budowniczy Centralnej Kolei Transandyjskiej, którego grób znajduje się na cmentarzu Presbitero Maestro w stolicy Peru - Limie.

W Europie

Najwięcej grobów Polaków pochowanych na obczyźnie znajduje się w Europie. We włoskim San Lazzaro w Bolonii spoczywa około 1500 żołnierzy 2. Korpusu gen. Władysława Andersa Armii Polskiej na Wschodzie.

Jednak najbardziej znany jest Polski Cmentarz Wojenny na Monte Cassino rozsławiony piosenką "Czerwone maki na Monte Cassino". Spoczywa na nim ponad 1000 polskich żołnierzy z 3. Dywizji Strzelców Karpackich i 5. Kresowej Dywizji Piechoty poległych w walkach o to wzgórze w okresie od 11 do 19 maja 1944 roku. Uroczyste otwarcie cmentarza nastąpiło już w 1945 roku. Co roku cmentarz odwiedza wielu turystów z Polski, którzy pamiętają o zapaleniu symbolicznego znicza.

Bohaterzy walk o Narwik z 1940 roku spoczęli w norweskiej miejscowości Hakvik, oddalonej kilkanaście kilometrów od pola bitwy. Na cmentarzu komunalnym znajdują się groby około 60 polskich żołnierzy z Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich.

Mnóstwo polskich mogił, w tym zasłużonych Polaków, można znaleźć w Paryżu, który w XIX wieku był sercem polskiej emigracji niepodległościowej. Najwięcej polskich grobów znajduje się na cmentarzu w paryskiej dzielnicy Montmarte. Został tam pochowany m.in. Juliusz Słowacki. Grób jednak stoi pusty, gdyż szczątki poety w 1927 roku zostały przeniesione na Wawel.

Wybitni Polacy zostali także pochowani na cmentarzu Pere-Lachaise. Można zapalić tam znicz na grobie m.in. Fryderyka Chopina i generałów: Józefa Wysockiego, Walerego Wróblewskiego i Jarosława Dąbrowskiego. Na nekropolii w niewielkim miasteczku Montmorency pochowano Cypriana Kamila Norwida i Juliana Ursyna Niemcewicza. Do czasu przeniesienia do Polski, na tym cmentarzu znajdowały się również szczątki Adama Mickiewicza.

Sandra Błażejewska/im

1. Cmentarz Powązkowski w Warszawie 

Grób Moniuszków na warszawskich Powązkach

Ponad dwustuletni cmentarz w sercu Warszawy zajmował początkowo 2 ha. Dziś jego obszar to 43 ha. Przez wiele lat powązkowska nekropolia była jedynym cmentarzem w Warszawie. Grzebano tu małych i wielkich, pospolitych i wybitnych obywateli stolicy. Wielu z nich tworzyło historię miasta i narodu polskiego. Spoczęli w nich m.in.: Michał Poniatowski, Hugo Kołłątaj, Michał Kazimierz Ogiński, Dominik Merlini, Edward Hartwig, Czesław Niemen. W 1925 roku założono Aleję Zasłużonych, która stała się miejscem pochówku najwybitniejszych Polaków. Pierwszy spoczął na niej noblista Władysław Reymont. 

Powązki to cmentarz, na którym spoczywają szczątki uczestników polskich powstań narodowych - od insurekcji kościuszkowskiej po Powstanie Warszawskie. 

2. Wawel - nekropolia królów i głów państwa 

W wawelskiej katedrze zostali pochowani królowie, którzy władali Polską od czasów Władysława Łokietka, po Jana Olbrachta. Brat tego ostatniego, Zygmunt Stary, rozpoczął tradycję chowania królów w kryptach katedralnych. Poza nim spoczywają tu m.in. królowie Zygmunt August, Stefan Batory i Jan III Sobieski.

Poza koronowanymi głowami w katedrze pochowano również szczątki Polaków najbardziej zasłużonych w dziejach ojczyzny - ks. Józefa Poniatowskiego, Tadeusza Kościuszki i Władysława Sikorskiego. W krypcie pod Wieżą Srebrnych Dzwonów pochowany został Józef Piłsudski, obok niego w 2010 roku spoczęli prezydent Lech Kaczyński i jego żona, Maria. 

3. Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku

Pierwszy zakopiański cmentarz stał się ostatnim miejscem spoczynku dla wielu ludzi polskich gór. Nekropolię charakteryzują piękne, unikatowe nagrobki. Groby na cmentarzu mają najsłynniejsze góralskie rody - m.in. Gąsienicowie i Pęksowie.  

Spoczywają tutaj m.in. Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Stanisław Marusarz, Kornel Makuszyński i Tytus Chałubiński. Symboliczny grób ma tutaj Witkacy, zaś tablice pamiątkowe przypominają o zasłużonych postaciach związanych z polskimi górami m.in. o Karolu Szymanowskim i etnografie Bronisławie Piłsudskim. 

4. Cmentarz na Rossie w Wilnie – spoczywa tutaj serce Marszałka

W rzeczywistości składa się z kilku cmentarzy. Na przełomie XVIII i XIX wieku rozpoczęto budowanie nekropolii poza obrębem miasta i wtedy też powstał cmentarz na Rossie, która wówczas znajdowała się poza Wilnem. Od 1801 roku pełnił funkcję cmentarza miejskiego i szybko zyskał miano elitarnego.

W 1847 roku zabrakło miejsca na kolejne pochówki, wobec czego powstała druga część cmentarza, czyli tzw. Nowa Rossa. Tam znajduje się Cmentarz Wojskowy, na którym leżą polegli w wojnie z bolszewikami 1920 roku i członkowie wileńskiej Armii Krajowej oraz tzw. mauzoleum Matka i Serce Syna. Spoczywa w nim ciało matki Józefa Piłsudskiego wraz z sercem Marszałka.

5. Cmentarz Łyczakowski we Lwowie

Istnieje od 1786 roku, co czyni go jednym z najstarszych cmentarzy w Europie. Najbardziej okazały cmentarz we Lwowie, ozdobiony wieloma nagrobkami zasłużonych mieszkańców miasta. Należą do nich m.in. Maria Konopnicka, Seweryn Goszczyński, Karol Szajnocha i Artur Grottger.

Integralną częścią Cmentarza Łyczakowskiego jest Cmentarz Orląt Lwowskich. Spoczywają na nim obrońcy miasta polegli w latach 1918-1920 w walkach z Ukraińcami i bolszewikami. Część z nich to tzw. orlęta lwowskie, czyli młodzież szkolna i uniwersytecka, która broniła miasta. Nad cmentarzem góruje monumentalny Pomnik Chwały, który został postawiony w latach 30.

6. Cmentarz Rakowicki w Krakowie

Jedna z najsłynniejszych polskich nekropolii, która powstała na początku XIX wieku. Pochowani są na niej zarówno zwykli mieszkańcy Krakowa, jak i zasłużeni obywatele. Na Cmentarzu Rakowickim spoczywają uczestnicy powstań narodowych oraz żołnierze Legionów Polskich, wojny 1920 roku i obu wojen światowych.

Na Cmentarzu Rakowickim pochowani są m.in. Ignacy Daszyński, św. brat Albert Chmielowski, Jan Matejko oraz wiele innych osobistości kultury i sztuki.

bm