Wojciech Korfanty przywódca narodowy Górnego Śląska, związany z Chrześcijańską Demokracją oraz Ruchem Narodowym. Był jednym z przywódców powstań śląskich, komisarzem plebiscytowym na Górnym Śląsku oraz współzałożycielem Frontu Morges - politycznego porozumienia działaczy stronnictw centrowych. Poseł na Sejm II RP, działacz Centrolewu. Był jednym z największych politycznych wrogów Józefa Piłsudskiego. W 1930 roku aresztowany i osadzony w twierdzy brzeskiej. Po zwolnieniu zasiadał w Sejmie Śląskim i Senacie RP. W 1935 roku w obawie przed kolejnymi prześladowaniami przeciwników politycznych wyemigrował do Pragi czeskiej. Do Polski wrócił w kwietniu 1939 roku. Natychmiast został aresztowany został osadzony w wiezieniu na Pawiaku. Przetrzymywano go przez 3 miesiące i zwolniono po licznych protestach. Zmarł wkrótce po wyjściu z więzienia. (zm. 17.08.1939)

Masakra w Mysłowicach

Niemcy postanowili brutalnie rozprawić się ze strajkującymi. Do konfrontacji doszło 15 sierpnia 1919 roku w Mysłowicach. Przed kopalnią "Myslowitzgrube" zebrały się trzy tysiące polskich górników wraz z rodzinami. Oczekiwali na odbiór wynagrodzeń, ale niemieckie szefostwo specjalnie przesuwało odbiór wypłaty.

W końcu wpuszczono małe grupki górników, ale nastroje w tłumie uległy wzburzeniu i robotnicy wbiegli na teren kopalni. Wtedy oddział Grenschutzu (z niem. straż graniczna; paramilitarna formacja) rozpoczął ostrzał. Zginęło siedmiu górników, dwie kobiety i nastoletni chłopiec. Liczba rannych nigdy nie została dokładnie ustalona.

Masakra w Mysłowicach odbiła się szerokim echem na Śląsku i stała się bezpośrednią przyczyną wybuchu I powstania śląskiego. Było nieprzygotowane i szybko zakończyło się porażką, ale rozpoczęło zbrojną walkę o polskość Śląska, zakończoną częściowym sukcesem.

– Militarnie przegraliśmy, ale wygraliśmy politycznie. Udowodniliśmy całemu światu, że Śląsk chce należeć do Polski, to było istotne – wspominał w Polskim Radiu Józef Termin, weteran I powstania śląskiego.

Strajk sierpniowy 1919

Manifestacja w Mysłowicach była zwieńczeniem prowadzonego w połowie sierpnia 1919 roku strajku górników i hutników.

Strajkujący wystosowali postulaty ekonomiczne i polityczne. Żądali podwyżek, rezygnacji z następujących zwolnień polskich robotników oraz zakazu powrotu do pracy byłych członków górnośląskiego Freikorpsu. Była to paramilitarna jednostka rozwiązana w lipcu 1919 roku, znana z represji wobec Ślązaków popierających przyłącznie Śląska do Polski.

Strajk osiągnął apogeum 14 sierpnia 1919 roku, kiedy uczestniczyło w nim aż 140 tysięcy robotników.

Większość śląskich robotników była pochodzenia polskiego, zaś przedsiębiorcy i właściciele zakładów przeważnie byli Niemcami. Podział warstw społecznych przekładał się na różnice narodowościowe, co dodatkowo zaogniało konflikt.

Napięta sytuacja na Śląsku

Granice Polski po odzyskaniu niepodległości były niepewne, a wiele z nich należało najpierw wywalczyć. Napięta atmosfera utrzymywała się na Śląsku od zakończenia I wojny światowej. Polacy pragnęli dołączyć do tworzącej się II Rzeczpospolitej, zaś Niemcy chcieli pozostać w Rzeszy. Konflikt był nieuchronny.

Na konferencji wersalskiej ustalono, że o przynależności terytorialnej Śląska zadecyduje plebiscyt, ale Niemcy nie zamierzali łatwo oddać uprzemysłowionego regionu.

Zbliżające się głosowanie podgrzewało napięty konflikt narodowościowy. Już od końca 1918 roku dochodziło do sporadycznych spięć pomiędzy Polakami a Niemcami. W czasie wieców politycznych nierzadko dochodziło do bójek pomiędzy aktywistami. Sytuacja stopniowo dojrzewała do wybuchu regularnych walk. Pierwszą próbę podjęto w czerwcu 1919 roku w czasie nieudanego powstania oleskiego.

sa

87 lat temu, 31 stycznia 1937 roku zmarł Alfons Zgrzebniok, bohater narodowy, działacz samorządowy i polityczny, komendant I oraz II Powstania Śląskiego. Zmarł na zawał serca podczas urlopu od pracy wicewojewody białostockiego.

Powstania Śląskie. Zobacz serwis specjalny

Prawdziwy śląski hanys

Był rodzonym synem śląskiej ziemi, wychowanym w niewielkim gospodarstwie rolnym we wsi Dziergowice. Po ukończeniu szkoły powszechnej musiał wstrzymać się przez rok przed pójściem do gimnazjum z powodu słabej znajomości języka niemieckiego. Już w czasie edukacji szkolnej, a następnie podczas nauki na Uniwersytecie Wrocławskim działał w patriotycznych organizacjach młodzieżowych.

Po wybuchu I wojny światowej został powołany do wojska pruskiego i musiał przerwać naukę. Podczas wojny odznaczył się w walce na froncie zachodnim.

W 1918 roku wrócił do rodzinnej miejscowości i wstąpił do struktur konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, a wkrótce został komendantem raciborskiego oraz kozielskiego okręgu. Zajmował się zaopatrzeniem swoich ludzi w broń, którą można było zdobyć przede wszystkim na dwa sposoby – skupując potajemnie od oddziałów paramilitarnego niemieckiego Grenschutzu lub wykradając karabiny z magazynów.

Za tę działalność trafił do więzienia, z którego zdołał uciec i schronić się na terenie niepodległej II Rzeczpospolitej. Swoimi działaniami zdobył autorytet, dzięki któremu został mianowany komendantem POW Górnego Śląska.

Śląski bohater

W sierpniu 1919 roku objął dowództwo wojskowe nad I Powstaniem Śląskim. Pierwszy zryw był nieprzygotowany i nie mógł liczyć na wsparcie ze strony regularnego Wojska Polskiego, które było zajęte walką na froncie wschodnim.

– Strona niemiecka miała zdecydowaną przewagę i sukces Powstania był wykluczony, nawet mimo istnienia dość licznej Polskiej Organizacji Wojskowa, która była jednak słabo wyszkolona, a naprzeciwko niej stało regularne wojsko – powiedział prof. Ryszard Kaczmarek w audycji Katarzyny Jankowskiej z cyklu "Eureka".

Alfons Zgrzebniok niemal natychmiast wraz z POW rozpoczął przygotowania do kolejnego powstania, któremu także dowodził. Wybuchło w sierpniu 1920 roku i miało większe szanse powodzenia, ponieważ na Śląsku nie stacjonowało już regularne niemieckie wojsko, które zostało zobowiązane do opuszczenia terenu plebiscytowego. Wciąż jednak działały rozmaite formacje paramilitarne.

– Drugie powstanie wybuchło wskutek splotu różnych okoliczności. Wiosną nasiliły się starcia polsko-niemieckie, Niemcy starali się wykorzystać niepowodzenia Polski w wojnie z bolszewikami. Drugie powstanie było zwycięskie i jego efektem było przekształcenie policji niemieckiej w parytetową policję polsko-niemiecką – powiedział prof. Ryszard Kaczmarek w audycji Polskiego Radia z 2019 roku.

Życie po wojsku

Alfons Zgrzebniok w trakcie III Powstania Śląskiego był już jedynie doradcą w sztabie. Został odsunięty na dalszy plan z powodu konfliktu z Wojciechem Korfantym. W nagrodę za wcześniejsze zasługi został odznaczony w 1922 roku przez Józefa Piłsudskiego Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari.

Rok później został jednym z założycieli kombatanckiego Związku Powstańców Śląskich. Mieszkał na Śląsku do 1927 roku i pracował jako nauczyciel wychowania fizycznego. Postanowił wtedy powrócić do służby i w stopniu kapitana wstąpił do Wojska Polskiego. W 1932 roku odszedł z wojska, a po dwóch latach został wicewojewodą białostockim.

sa

Kwestia śląska w Wersalu

Górny Śląsk był w chwili zakończenia I wojny światowej jednym z najlepiej rozwiniętych pod względem przemysłowym regionów Niemiec. Olbrzymie pokłady węgla i wysoki stopień uprzemysłowienia czynił z niego potencjalne źródło olbrzymich zysków. Jednocześnie był to obszar, który zamieszkiwali nieomal po równo Polacy i Niemcy. Kwestia powojennej przynależności terytorium była przedmiotem burzliwych debat.

Powstania Śląskie. Serwis specjalny

Ostatecznie zdecydowano się na rozwiązanie kompromisowe. O przynależności regionu miał decydować plebiscyt. Szybko okazało się, że uczciwe przeprowadzenie głosowania jest niemożliwe ze względu na terror wprowadzony w regionie przez Niemców. Polscy Ślązacy postanowili chwycić za broń i przez tydzień walczyli o uczciwe przeprowadzenie referendum.

Misja Ententy

Wybuch I powstania śląskiego uświadomił zwycięskim mocarstwom problem sprawiedliwego podziału Śląska w warunkach faktycznej niemieckiej dominacji. Administrację nad terenem spornym i czuwanie nad prawidłowym przebiegiem plebiscytu miała przejąć specjalna Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa, na której czele stanął francuski generał i weteran I wojny światowej Henri Le Rond. Przy Komisji akredytowani byli przedstawiciele Polski i Niemiec, a także innych państw – m.in. Czechosłowacji i Watykanu.

Wkrótce na ulicach śląskich miast pojawili się żołnierze francuscy, brytyjscy i włoscy.  Na Górnym Śląsku stacjonowało 13-22 tys. żołnierzy alianckich. Sytuacja przypominała poniekąd tę, która miała miejsce na Bałkanach w połowie lat 90. z tą różnicą, że mandat Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej dopuszczał użycie broni. Takie uprawnienia były zrozumiałe wobec ciągłego napięcia, które panowało w regionie, a których punktami kulminacyjnymi były II i III Powstanie Śląskie.  

- Ruszyliśmy pociągiem pancernym w kierunku Gliwic. Z naprzeciwka nadjechał parowóz niemiecki. Rozpoczęła się dramatyczna strzelanina. Do zaprzestania walki zmusił Niemców ostrzał z posterunku francuskiego - opowiadał powstaniec Hubert Urla, uczestnik III Powstania Śląskiego na antenie Polskiego Radia. 

Francuski posterunek podczas plebiscytu/NAC

Różne interesy

Relacja Huberta Urla unaocznia, jak szybko wyklarował się podział sympatii alianckich żołnierzy. Brytyjczycy i Włosi sympatyzowali z Niemcami, Francuzi – z Polakami. W skali mikroskopijnej odbijały się w ten sposób problemy, które zaczęły narastać po zakończeniu I wojny światowej: imperium brytyjskiemu zależało na przywróceniu równowagi w Europie za sprawą zbalansowania sił Niemiec i Francji, z kolei Francuzi widzieli w Polakach przyszłych sojuszników na wschodzie.

- Ustawiliśmy gniazdo karabinu maszynowego w Markowicach. Niedługo pojawił się oddział. "Pierunie strzelej!" wołali do mnie. A ja na to: "Dopiero jak podejdą na 100 metrów". Okazało się, że to nie byli Niemcy, tylko Włosi, którzy ubezpieczali plebiscyt.  Francuzi byli za nami, Włosi za Niemcami. Chcieli nas rozbroić, więc puściłem serię, żeby ich przegonić – wspominał powstaniec śląski Jan Wawrzynek w audycji Polskiego Radia. 

Równie często zdarzało się, że znienawidzonych żołnierzy ententy ostrzeliwali bojówkarze niemieccy. Gen. William Heneker, kanadyjski dowódca brytyjskich sił na Górnym Śląsku raportował o tym, że "niektórzy nasi Irlandczycy zachęcają Niemców do potyczek z Polakami w nadziei na widowisko dobrej walki" i że musiał "przypominać im, po co tam są". 

Cernowanie i rozbrajanie

Wojska komisji ulokowane były głównie w miastach. Powstańcom nie zależało na konfrontacji z nimi, wrogiem byli Niemcy. Dlatego dowództwo wprowadziło strategię tzw. cernowania frontu, czyli otaczania miast kordonem bez atakowania ich i zmuszania wojsk Ententy do reakcji. Niemniej Ślązacy, którzy cierpieli na nieustające braki w wyposażeniu i uzbrojeniu, przy nadarzającej się okazji przejmowali uzbrojenie aliantów.

Misja Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej zakończyła się w czerwcu 1922 roku, kiedy strona polska przejęła administrację na przyznaną jej wskutek III Powstania Śląskiego częścią Górnego Śląska.

bm