Dzisiejsze miasto Artaszat, znane w starożytności jako Artaxata, stanowiło stolicę państwa armeńskiego w czasach, gdy osiągnęło ono rangę mocarstwa i rozciągało się od Morza Śródziemnego na zachodzie, po Morze Kaspijskie na wschodzie (I połowa II w.p.n.e.) oraz w u progu naszej ery, gdy świetność państwa podupadła, a Armenia stała się krajem buforowym pomiędzy imperium rzymskim i królestwem Partów. 

Jak zaznaczają autorzy odkrycia, archeolodzy z Uniwersytetu w Münster i Narodowej Akademii Nauk Republiki Armenii, pozostałości akweduktu stanowią niezbity dowód aspiracji cesarza Trajana, za panowania którego (98-117 n.e.) imperium rzymskie osiągnęło największy zasięg terytorialny w swoich dziejach, a Armenia z protektoratu cesarstwa została przekształcona w prowincję.

Hadrian – (prawie) cesarz pokoju

- Zaplanowana i częściowo ukończona budowa akweduktu w Artaxata pokazuje, jak wiele wysiłku włożono w bardzo krótkim czasie w integrację infrastruktury stolicy prowincji z imperium - mówi  Torben Schreiber z Instytutu Archeologii Klasycznej i Archeologii Chrześcijańskiej na Uniwersytecie w Münster. - Akwedukt pozostał niedokończony, ponieważ po śmierci Trajana w 117 r.n.e. jego następca Hadrian zrzekł się prowincji Armenii, zanim akwedukt został ukończony.

W wykopie widoczny filar niedokończonego akweduktu. Fot.: Artaxata project

Znaleziska dokonano przy pomocy zdjęć satelitarnych oraz trójwymiarowego modelu terenu, które wykazały ciągnącą się w linii prostej anomalię terenu. Po dokonaniu wykopów odkryto w tym miejscu filary akweduktu. Wiek znaleziska oszacowano na podstawie datowania próbek gleby zebranych na stanowiskach. 

EurekaAlert!/Archäologischer Anzeiger/bm

Jak poinformował PAP Łukasz Szczepański z Muzeum w Ostródzie, kolejne etapy badań stanowiska ze skarbem rzymskich denarów z Półwsi w gminie Zalewo odbywają się co roku na jesieni. Skarb miał charakter rozproszony, monety znajdowano na obszarze 20 arów. Ponieważ jest to pole rolne, badania powierzchniowe z wykorzystaniem wykrywaczy metalu, są prowadzone dopiero po zebraniu plonów.

- Co roku odkrywamy tam po kilka kolejnych monet, co pokazuje, że warto na takie stanowiska wracać. Wśród nowo odkrytych sztuk jest denar Wespazjana, który jest najstarszą monetą w całym zespole, datowaną na lata 72-73 n.e. - powiedział archeolog.

Odnaleziony przez pasjonata 

Główną część tego skarbu odkrył przypadkowo w 2016 roku pasjonat lokalnej historii Przemysław Kulpa, który na prośbę znajomego rolnika szukał na polu tropów dzików.

- Monety leżały rozsypane na powierzchni ziemi. Prawdopodobnie zostały wydobyte podczas orki i wypłukane przez deszcz - relacjonował.

Od prawie 60 lat nie było takiego znaleziska w Polsce!

Kulpa, który jest nie tylko leśnikiem i myśliwym, lecz także członkiem Stowarzyszenia Historyczno-Badawczego "Galea" z Susza, powiadomił o swoim odkryciu służby ochrony zabytków. Odnalezione wówczas 86 rzymskich denarów trafiło do zbiorów Muzeum w Ostródzie.

Unikatowe odkrycie

Obecnie skarb liczy już 112 denarów datowanych na I i II wiek n.e. Najmłodszy z nich pochodzi z 193 roku , czyli czasów Septymiusza Sewera. Jest to największe znalezisko rzymskich monet z tego okresu, na jakie natrafiono po 1945 roku w woj. warmińsko-mazurskim.

Jedna z monet z tego skarbu to najprawdopodobniej suberatus, czyli produkt fałszerstwa menniczego, powstały przez pokrycie miedzianego rdzenia warstwą srebra. Takie niepełnowartościowe odmiany denarów o zaniżonej zawartości srebra wprowadzano do obiegu w przypadku nadmiernego obciążenia skarbu cesarstwa np. wydatkami wojennymi. Stosowano je również do handlu z ludami barbarzyńskimi poza granicami imperium.

Kultura wielbarska

Zdaniem Szczepańskiego, skarb denarów z Półwsi należy łączyć z ludnością kultury wielbarskiej, czyli zamieszkującymi wówczas te tereny plemionami Gotów i Gepidów. Nie wiadomo, czy monety został zakopane przez właściciela z powodu jakiegoś zagrożenia czy był to depozyt o charakterze wotywnym.

W ocenie archeologa, analogiczne znaleziska z obszaru tzw. środkowoeuropejskiego Barbaricum świadczą, że napływ rzymskiego pieniądza miał w tym okresie charakter masowy. Było to związane nie tylko z kontaktami handlowymi czy wyprawami łupieżczymi plemion z Północy. Administracja rzymska wypłacała też barbarzyńcom żołd za służbę w oddziałach pomocniczych i roczne trybuty w zamian za zachowanie spokoju na granicy dunajskiej. 

PAP/mbo/ aszw/bm

Badacze Muzeum Archeologicznego Hatay ocenili, że tłocznia pochodzi z V lub VI wieku, kiedy to obszar obecnej tureckiej prowincji Hatay należał do cesarstwa wschodniorzymskiego ze stolicą w Konstantynopolu. Archeologowie poinformowali o planie otworzenia w miejscu ruin muzeum produkcji oliwy.

Armenia. Odkryto najdalej na wschód wysunięty rzymski akwedukt

- Drzewa oliwne po raz pierwszy zagospodarowano na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego, później rozpoczęto ich uprawę w rejonie egejskim i w Europie. Odkryta tłocznia jest największą, jaką odnaleziono na terenie Anatolii. To tutaj zwożono zebrane w regionie oliwki, myto je i tłoczono, uzyskana w tym miejscu oliwa odpoczywała w specjalnych basenach, a następnie była eksportowana w umieszczanych na statkach beczkach - wyjaśnił dyrektor Muzeum Archeologicznego Hatay Aysze Ersoy.

Dodał, że prace archeologiczne, w wyniku których odkryto tłocznie, rozciągają się na obszarze 40 tys. metrów kwadratowych.

PAP/bm

rzez ostatnie dwanaście miesięcy zespół około 80 archeologów z MOLA Headland Infrastructure prowadził wykopaliska w miejscowości Chipping Warden (dystrykt South Northamptonshire w centralnej Anglii). Badania mają związek z planami budowy w tym miejscu linii kolejowej. Odkryto tutaj pozostałości wioski z epoki żelaza, która przekształciła się w bogate rzymskie miasto handlowe. O obecności tak znaczącego stanowiska archeologicznego na tym obszarze wiedziano już od XVIII wieku, ale dopiero budowa tutaj infrastruktury kolejowej stała się przyczyną kompleksowych badań archeologicznych.

Romanizacja

Pierwotne użytkowanie terenu, znanego jako Blackgrounds (od występujących tu czarnoziemów), rozpoczęło się w epoce żelaza. Wówczas znajdowała się tu wioska złożona z wzniesionych wzdłuż drogi 30 domów. Dowody z wykopalisk pokazują, że osada rozrastała się z czasem, stając się bardziej zamożna w okresie rzymskim, kiedy to pojawiły się nowe kamienne budynki i nowe drogi.

Biorąc pod uwagę bliskość pozostałości z epoki żelaza, zespół archeologów uważa za prawdopodobne, że lokalni mieszkańcy kontynuowali życie w tym miejscu w okresie rzymskim i dostosowali się do nowego sposobu życia. Ta "romanizacja" obejmowała przejęcie rzymskich zwyczajów, produktów i technik budowlanych.

Obszar wykopalisk. Fot.: HS2

Ważny ośrodek handlowy

Przez obszar osady biegła rzymska droga o szerokości 10m. Jej obecność sugeruje, że miejscowość była bardzo ruchliwa, a wozy jednocześnie przyjeżdżały i odjeżdżały, aby załadować i rozładować towary. Najprawdopodobniej zatem osada stanowiła ważny ośrodek handlu, łączący transport odbywający się za pośrednictwem rzeki Cherwell z rzymskim systemem dróg. Na terenie wykopalisk odnaleziono ponad 300 monet rzymskich. Nie stanowiły one jednego skarbu, a były rozrzucone po całym terenie, co wskazuje, że w miejscowości prowadzona była ożywiona wymiana dóbr i waluty.

Odkryto najlepiej zachowany dowód stosowania kary ukrzyżowania w świecie rzymskim

W szczytowym okresie ery rzymskiej (II w.n.e.) Blackgrounds było tętniącym życiem i ruchliwym miastem, o czym świadczą pozostałości warsztatów, pieców i kilku dobrze zachowanych studni. W jednym z obszarów stanowiska archeologicznego ziemia zachowała się w kolorze ognistej czerwieni, co wskazuje, że obszar ten mógł być wykorzystywany do działalności wymagającej pieców z wysoką  temperaturą, takiej jak wypiek chleba, odlewnie metali lub wypalanie ceramiki.

Cenne artefakty

Inne artefakty wskazujące na wysoki poziom życia w Blackgrounds to znalezione tu szklane naczynia, bardzo dekoracyjna ceramika, biżuteria, a nawet dowody na stosowanie makijażu. Na miejscu znaleziono ślady minerału galeny, siarczku ołowiu - substancji, która była kruszona i mieszana z olejem i wykorzystywana jako kosmetyk.

Ozdoby z czasów rzymskich. Fot.: HS2

Szczególnie interesującym odkryciem podczas wykopalisk była połowa zestawu kajdan, podobnych do tych, które niedawno znaleziono podczas wykopalisk w Rutland. W przeciwieństwie do tych odkrytych w Rutland, kajdany znalezione w Blackgrounds nie są związane z pochówkiem, ale mogą sugerować obecność działalności przestępczej lub pracy niewolniczej.

Artefakty są obecnie czyszczone i analizowane przez specjalistów z MOLA Headland Infrastructure, a szczegóły dotyczące budynków i układu osady są dokładnie mapowane. Blackgrounds jest jednym z ponad 100 stanowisk archeologicznych, które zostały zbadane od 2018 roku w związku z budową kolei między Londynem a Birmingham.

 HS2/bm

W kwietniu 2021 roku kilku naukowców z Warsaw Mummy Project (WMP) ogłosiło, że egipska mumia, która znajduje się w posiadaniu Uniwersytetu Warszawskiego, ma w sobie, jako jedyna na świecie, szczątki płodu. Swoje sensacyjne odkrycia polscy naukowcy opublikowali na łamach miesięcznika naukowego "Journal of Archreological Science". Jednak już wtedy niektórzy badacze uznali tezę o ciąży za mało prawdopodobną.

Zawiniątka, nie płód

Ponad rok później, w lipcu 2022 roku, inna grupa specjalistów z WMP udowodniła, że ich koledzy z zespołu byli w błędzie. W magazynie "Archeological and Anthropoligical Sciences" ukazał się artykuł, z którego wynika, że warszawska mumia nie zawiera w sobie szczątek płodu. Naukowcy przy badaniach zmumifikowanych szczątków korzystali z nowoczesnych technik holograficznych i dowiedli, że to, co wzięto za płód, w rzeczywistości jest czterema pakunkami, które starożytni balsamiści umieścili w miednicy zmarłej kobiety.  

- W zawiniątkach znajduje się najprawdopodobniej co najmniej jeden zmumifikowany organ zmarłej. To znana praktyka w starożytnym Egipcie – powiedziała PAP Kamila Braulińska, bioarcheolog, współzałożycielka WMP i jedna z autorek najnowszych ustaleń dotyczących warszawskiej mumii. Zdaniem badaczki możliwe jest też, że zawiniątka umieszczono w mumii, by utrzymać kształt ciała po balsamowaniu.

Starożytni Egipcjanie w procesie mumifikowania zwłok usuwali organy wewnętrzne z ciała. Na różnych etapach rozwoju egipskiej cywilizacji inaczej z nimi postępowano. Czasem umieszczano je w naczyniach, które następnie stawiano obok sarkofagu. Kiedy indziej mumifikowano organy oddzielnie, by następnie ponownie włożyć je do ciała.

Mumie z takimi pakunkami widziano w świecie nauki już niejednokrotnie. Naukowcy odkrywali je w różnych rejonach ciała, czasem również w miednicy. Autorzy doniesień z 2021 roku uznali tego rodzaju zawiniątka w warszawskiej mumii za płód.

W najnowszym artykule badacze dodają, że przeciwko tezie o ciąży świadczą także ilościowe pomiary gęstości radiologicznych, a także wzajemne relacje geometryczne pakunków oraz porównawcza charakterystyka materiałów znajdujących się wewnątrz mumii.

Błędna interpretacja

Wśród naukowców, którzy przeprowadzili ostatnie badania, był także radiolog dr Łukasz Kownacki. Wykonał on badanie tomograficzne mumii i jako pierwszy utworzył jej trójwymiarowe obrazy. Jego zdaniem grupa badaczy, która przedstawiła tezę o ciąży, nie konsultowała się z żadnym specjalistą od radiologii. Co więcej, naukowcy ulegli zjawisku pareidolii, polegającej na doszukiwaniu się znajomych kształtów z nieznanych obiektach.

- Te dwie kwestie w połączeniu przyniosły jedynie efekt globalnej sensacji, a nie rzetelnego opracowania naukowego – powiedział PAP dr Łukasz Kownacki. - Nasz artykuł dowodzi, jak ważna w badaniach starożytnych mumii egipskich jest współpraca ze specjalistami z różnych dziedzin oraz jak racjonalnie i krytycznie należy podchodzić do analiz wyników, odkładając na dalszy plan iluzje.

Autorzy najnowszych badań podkreślają, że korzystali z tych samych danych pozyskanych metodą tomografii komputerowej, co poprzednia grupa naukowców.

Czytaj także: 

Warszawa: Zmumifikowana Egipcjanka prawdopodobnie chorowała na nowotwór

Mumia niewiasty, kapłana, ciężarnej

Mumia, której dotyczą najnowsze badania, została sprowadzona do Warszawy pod koniec 1826 roku. XIX-wieczne katalogi muzealne mówiły, że w sarkofagu spoczywała "mumia niewiasty". W dwudziestoleciu międzywojennym naukowcy postanowili przebadać egipski eksponat. Odczytali wówczas hieroglify znajdujące się w sarkofagu, z których wynikało, że w środku spoczywają zabalsamowane zwłoki mężczyzny. Miał nim być niejaki Hor-Dżehuti, kapłan boga Horusa-Thota.

Mumia należy do Uniwersytetu Warszawskiego, a eksponowana jest w Muzeum Narodowym w Warszawie. W 2016 roku naukowcy z WMP postanowili dokonać ponownej analizy trumny i jej zawartości. Dowiedli, że sarkofag pochodzi z przełomu er, natomiast ciało jest dużo starsze. Wskazywać na to miał sposób balsamowania zwłok. Co więcej, badania tomografem wykazały, że mumia, zgodnie z XIX-wiecznym opisem, jest kobietą. Nie wiadomo jednak, czemu do Polski trafiła w sarkofagu pochodzącym z innego okresu i do tego należącym do mężczyzny.

Jak się okazuje, mumia cały czas kryje wiele tajemnic.

th/PAP