Ciężko przecenić zasługi Polskiego Radia z września 1939 roku. Spikerzy informowali warszawiaków o sytuacji pochłoniętej wojną stolicy, budowali poczucie jedności narodowej. Do mieszkańców Warszawy przez mikrofon przemawiał prezydent Stefan Starzyński. W tym jakże dramatycznym momencie dziejowym jego charyzma i autorytet podnosiły na duchu.

Posłuchaj archiwalnych ocalałych nagrań Polskiego Radia z września 1939 roku.

Początek wojny

– A więc wojna! – zaalarmował o wybuchu wojny Józef Małgorzewski, spiker Polskiego Radia. – Z dniem dzisiejszym wszelkie sprawy i zagadnienia schodzą na plan dalszy. Całe nasze życie publiczne i prywatne przestawiamy na specjalne tory – weszliśmy w okres wojny. Cały wysiłek narodu musi iść w jednym kierunku. Wszyscy jesteśmy żołnierzami. Musimy myśleć tylko o jednym – walka aż do zwycięstwa.

Komunikaty Polskiego Radia były jedynym źródłem informacji o życiu walczącej Warszawy. Dlatego Niemcy chcieli za wszelką cenę zniszczyć rozgłośnię. 6 września 1939, żeby uniknąć przejęcia nadajnika w Raszynie przez Niemców, został on wysadzony. Już dzień później odezwała się jednak Warszawa II. Kierował nią dyrektor muzyczny Edmund Rudnicki. Warszawa II nadawała słynne przemówienia Stefana Starzyńskiego, przekazywała wiadomości ze świata, informacje o tym, co dzieje się w stolicy, ogłaszała alarmy lotnicze. Posłuchaj wspomnień ówczesnych pracowników Polskiego Radia.

Ostatni komunikat

30 września 1939 radiowcy pożegnali się ze słuchaczami: po polsku – Józef Małgorzewski, po angielsku – Jeremi Przybora i po francusku – Maria Stpiczyńska.

Ostatni komunikat Polskiego Radia: Halo, halo. Czy nas słyszycie? To nasz ostatni komunikat. Dziś wojska niemieckie wkroczyły do Warszawy. Braterskie pozdrowienia przesyłamy żołnierzom walczącym na Helu i wszystkim walczącym, gdziekolwiek się jeszcze znajdują. Jeszcze Polska nie zginęła! Niech żyje Polska!

– W studio Polskiego Radia to ja nadałam ostatnie pożegnanie z zagranicą, przemawiałam po francusku – wspominała Maria Stpiczyńska w 1979 roku. – Mówiłam, że przeżyjemy, dodałam to od siebie, bo tego nie było w tekście i mówiłam, że tak, jak mnie słyszą ostatnią, tak i usłyszą pierwszą po wyzwoleniu.

– Ja byłem przekonany do niedawna, że byłem głównym spikerem podczas tej audycji, a czytałem bodajże tylko angielski tekst końcowego komunikatu – podkreślał Jeremi Przybora w 1979 roku.

Oprócz głównych spikerów do mikrofonu podchodzili wszyscy obecni wówczas w pracy radiowcy. Każdy chciał się pożegnać ze słuchaczami. Po wszystkim nadano "Mazurka Dąbrowskiego" i "Warszawiankę". To był ostatni głos walczącej Warszawy.

Wóz transmisyjny Polskiego Radia marki Chevrolet (1939 rok), aut. nieznany, źr. http://www.automobilia.pl, Wikipedia/dp

Walka słowem

Zaraz potem władze niemieckie przejęły rozgłośnię, nakazały konfiskatę odbiorników i pod groźbą śmierci zakazały Polakom słuchania radia. 1 października 1939 Polskie Radio przeszło do konspiracji.

– Niemcy zawzięli się na Polskie Radio szczególnie – podkreślał Józef Małgorzewski. – To było jednak dziwne, że nikt z nas nie czuł lęku. Myśmy zdawali sobie sprawę z tego, że nam nie jest jeszcze sądzone zginąć, że musimy naszą misję wypełnić do końca.

Posłuchaj archiwalnych komunikatów nadawanych przez Polskie Radio we wrześniu 1939 roku oraz wspomnień pracujących wówczas w rozgłośni dziennikarzy.

mb

1. Ręka Tyma gra rękę Dobrowolskiego, czyli jak Bareja poznał Stanisława Tyma

Stanisław Bareja jest kojarzony ze współpracy ze stałą ekipą filmowców. Swoich współpracowników dobierał z kręgu zaufanych ludzi, na których mógł liczyc, że nie sprawią mu zawodu. Jednym z nich był Stanisław Tym, kojarzony szczególnie ze względu na rolę w kultowym filmie Barei - "Misiu", do którego współtworzył także scenariusz. Bareja i Tym poznali się w specyficznych okolicznościach, które wyglądają jak żywcem wyjęte z jednego z ich dzieł.

Obaj panowie po raz pierwszy spotkali się w 1972 roku na planie filmu "Poszukiwany, poszukiwana" w Kozłówce. Tym przyjechał w odwiedziny do Jerzego Dobrowolskiego, który zdołał nakłonić Bareję, aby umieścił jego kolegę na jednym z ujęć. Sprawa była ważna, ponieważ Tym dzięki temu mógł liczyć na wypłacenie stawki za dzień zdjęciowy, która pokryje koszty paliwa na drogę powrotną do Warszawy.

Barei pozostało jednak do nakręcenia jedynie ujęcie ręki Dobrowolskiego, który stawia pieczątkę. Kłopot rozwiązał się w nieoczekiwany sposób. Jak wspominał Stanisław Tym w książce Macieja Replewicza "Stanisław Bareja. Król krzywego zwierciadła":

"– Barejo, pan Tym specjalizuje się od lat w rolach, w których swoją dłonią stawia pieczątki. Zagra on swoją ręką moją rękę lepiej niż ja sam bym ją zagrał, rozumiesz? I będzie to z ogromnym pożytkiem dla dalszego rozwoju naszej polskiej socjalistycznej kinematografii.

– A, skoro tak, to oczywiście że powinien zagrać swoją ręką w moim filmie – powiedział Bareja".

2. Bareja konspirator

Reżyser kontestował rzeczywistość nie tylko w swoich filmach, ale również w prywatnym życiu. W działalność opozycyjną zaangażował się w 1977 roku, podczas zdjęć w Paryżu do filmu "Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz". Powrócił wtedy do Polski z ponad setką książek wydanych przez paryską "Kulturę".

Od tamtego czasu regularnie przywoził z zagranicznych podróży publikacje emigracyjnych wydawnictw, został współpracownikiem Komitetu Samoobrony Społecznej Komitetu Obrony Robotników (KOR), a później członkiem NSZZ "Solidarność". Najbardziej spektakularnym wyczynem Barei jako opozycjonisty było jednak przewiezienie powielacza offsetowego na dachu malucha, z którego korzystało podziemne wydawnictwo.

Bareja konspirator - reżyser w opozycji

3. Zamiłowanie do filmu

Stanisław Bareja nie podążył śladami swojego ojca i dziadka, którzy przed wojną prowadzili w Warszawie zakłady wędliniarskie. W nastoletnim wieku rozwinął pasję, która zadecydowała o późniejszej drodze życia.

Rodzina Barejów po zakończeniu wojny zamieszkała w Jeleniej Górze, w której młody Stanisław został stałym bywalcem miejskich kin. Obejrzał wszystkie filmy, które były wyświetlane w Jeleniej Górze, a część z nich oceniał w swoim notatniku. Po maturze postanowił zdać egzamin do Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi.

4. Pierwsze kłopoty z systemem

Stanisław Bareja zmagał się cenzurą i ograniczeniami socjalistycznego ustroju przez całe życie. Jego problemy zaczęły się już w trakcie studiów na łódzkiej Filmówce. W okresie stalinizmu studenci raz w roku brali udział w "ochotniczym" marszobiegu. Bareja podczas jednego z nich razem ze swoim przyjacielem Janem Łomnickim (bratem Tadeusza) postanowił skrócić trasę przez pobliski las. Niestety, zostali zauważeni i zadenuncjowani przez "życzliwego" kolegę. Sprawa zakończyła się nieomal wydaleniem ze studiów Barei i Łomnickiego.

Bareja spotkał się z problemami również w pracy nad dyplomową etiudą filmową. Jego film "Gorejące czapki" był satyrą na oszustwa i wykorzystywanie swojej pozycji przez przedstawicieli władzy. Okazało się to zbyt odważnym tematem na lata 50. Bareja ukończył studia bez zaliczenia pracy dyplomowej. Musiał na to czekać aż do 1974 roku.

5. Filmy Barei to nie tylko komedie

Stanisław Bareja jest znany głównie jako twórca komedii, ale był także reżyserem filmu kryminalnego "Dotknięcie nocy" z 1961 roku oraz utrzymanego w podobnej konwencji serialu "Kapitan Sowa na tropie" z 1965 roku.

Z kolei jeszcze przed nakręceniem pierwszego pełnometrażowego filmu wyreżyserował w 1957 roku krótki dokument krajoznawczo-turystyczny. Otrzymał tytuł "Trochę słońca" i zgodnie z nim reklamował zalety letniego wypoczynku na Pojezierzu Mazurskim.

Nie ma jednak w filmografii Barei dzieł, które w bezpośredni sposób dotykają egzystencjalnych problemów. Sam odżegnywał się od takiej tematyki i pod koniec życia zapytany o pokusę stworzenia "poważnego filmu" odpowiedział:

"Mój pierwszy film był komedią, etiudy, które kręciłem w szkole też były komediami. Takie już mam usposobienie, nie chcę się do niczego zmuszać."

6. Skąd wziął się bareizm?

Bareja dał się poznać ze swojego autorskiego humoru już podczas studiów w łódzkiej Akademii Filmowej. Mówiono wtedy raczej o żartach typowych dla Staszka.

Termin "bareizm" został spopularyzowany przez Kazimierza Kutza. Obaj reżyserzy znali się dobrze z czasów studiów, kiedy tworzyli nieformalną grupę o nazwie "Kolektyw". Należeli do niej również Jan Łomnicki, Janusz Morgenstern, Janusz Weychert i Lech Lorentowicz.

Kutz w latach 60. krytykował twórczość Barei za podążanie śladem kina rozrywkowego. Sam uważał się za reprezentanta kina ambitnego. W 1969 roku Kazimierz Kutz na zebraniu Stowarzyszenia Filmowców Polskich miał posłużyć się terminem "bareizmu" na określenie filmu dla mało wybrednej widowni, lecz jednocześnie odnoszącego sukces komercyjny.

Zrobił to pod nieobecność Barei, a ukuty przez Kutza termin stał się synonimem tandetnych komedyjek. Późniejsze filmy Barei niezwykle często musiały się zmagać z podobnymi ocenami krytyków i dziennikarzy przychylnych partyjnej linii światopoglądowej.

7. Dlaczego bardziej znana jest druga połowa twórczości Barei?

Wszystkie filmy i seriale Barei, które zostały uznane za kultowe zostały nakręcone po 1972 roku. Rozpoczyna je "Poszukiwany, poszukiwana", film, który można uznać za cezurę w twórczości reżysera. Porzucił styl poprzednich komedii, które opierały się na konwencji czerpiącej wzory z przedwojennego humoru i amerykańskich filmów rozrywkowych.

Pod wpływem zmiany trendów w polskiej komedii oraz za radą przyjaciół postawił w swoich filmach na satyrę antysocjalistyczną, opartą na przenikliwej obserwacji rzeczywistości PRL.

8. Bareja aktor

Stanisław Bareja jest znany z odgrywania tzw. cameo, czyli drobnych ról aktorskich w reżyserowanych przez siebie filmach. Często występował gościnnie także w dziełach innych twórców. 

Zagrał w 14 filmach i serialach innych reżyserów, w tym m.in. tak znanych jak "Eroica" Andrzeja Munka oraz w serialowej ekranizacji "Lalki" i w kultowym serialu "Dom".

9. Talent kucharski

Bareja osiągnął mistrzostwo nie tylko na planie filmowym, ale również w kuchni. Swój talent odkrył na studiach filmowych w Łodzi. Był nawet nazywany najlepszym kucharzem wśród reżyserów.

Potrafił przygotować wszechstronne potrawy, a jedynym ograniczeniem dla jego pomysłowości były zaopatrzeniowe problemy PRL. Dobrze znał wartość jedzenia i dbał, aby na planie zdjęciowym nie zapominano o regularnych przerwach obiadowych.

10. Bareja był leniem? To mit!

Często można się spotkać z opiniami jakoby Stanisław Bareja nie przykładał się do technicznej strony własnych filmów i wykazywał swobodne podejście do pracy na planie filmowym. Nie jest to prawda.

Szybkość realizacji filmów Barei była koniecznością niskich budżetów, którymi dysponował. Chciał być zawsze świetnie przygotowany, aby uniknąć niepotrzebnego powtarzania ujęć. Wielu ludzi nie rozumiało również specyficznego humoru reżysera, który potrafił powiedzieć, że wybrał konkretne miejsce zdjęć, ponieważ będzie miał stamtąd blisko na obiad do domu. Jak wspominał Jacek Fedorowicz, którego relację przytoczył Maciej Replewicz w biografii Stanisława Barei:

"Mówienie o niechlujstwie go krzywdzi, ale mogę się domyślać skąd się to wzięło. Z zazdrości, zawiści, to oczywiste. Ale poza tym: Staszek był fachowcem, filmowcem "z krwi i kości". Wiedział, jak i po co kręci scenę i dążył do optymalnego wyniku, ale ponieważ wiedział, że nie może sobie pozwalać na wielokrotne powtarzanie scen, przed ujęciem robił wszystko, żeby ujęcie wyszło."

Szymon Antosik

Na podstawie: M. Replewicz, Stanisław Bareja. Król krzywego zwierciadła, Zysk i S-ka, Poznań 2009.

Twórca "Podwieczorka przy mikrofonie" 

Od 1958 roku przez kolejne trzydzieści jeden lat Zenon Wiktorczyk był konferansjerem, reżyserem, autorem tekstów i jednym z wykonawców audycji "Podwieczorek przy mikrofonie". Był to niezwykle popularny wówczas program kabaretowy, podczas którego w krzywym zwierciadle ukazywano polską obyczajowość – wyśmiewano pustki w sklepach, parodiowano szkolne lekcje, czy stosunki panujące w peerelowskich zakładach pracy.

Wiktorczyk był także twórcą ponad dwudziestu słuchowisk, które były emitowane w siedmiu zagranicznych rozgłośniach radiowych.

Irena Heppen, dziennikarka Polskiego Radia, wspominała w audycji "Dwie do setki", że dziennikarz był prawdopodobnie najlepszym szefem, jakiego miała. Praca z nim była "lekka, miła i przyjemna". Mimo wszystko należał do grona osób niezwykle pracowitych – w studiu potrafił siedzieć całą noc, a gdy czuł się zmęczony, to przysuwał sobie drugi fotel i tak zasypiał.

– Po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 roku straciliśmy pracę w radiu, a Pan Zenon przeszedł na emeryturę. Nie zerwaliśmy jednak kontaktu. Nasza przyjaźń została do końca, bo Pan Wiktorczyk był nie tylko wspaniałym szefem, ale również przyjacielem – opowiadała Irena Heppen.

"Szpak", "Miś" i Buffo

Działalność Wiktorczyka nie ograniczała się jedynie do pracy w Polskim Radiu. I tak w 1954 powołał do życia kabaret "Szpak", w którym pełnił rolę autora tekstów i konferansjera.

– Był świetnym fachowcem. Facetem, który na scenie kupował publiczność już swoimi pierwszymi kilkoma zdaniami. Miał też niesamowitą umiejętność tworzenia żartów, a na zupełnie nieprzewidzianą sytuację reagował perfekcyjnym dowcipem. Publiczność to kochała – wspominał Czesław Majewski, kompozytor, pianista i aktor kabaretowy, w audycji "Dwie do setki".

W "Szpaku" występowały takie gwiazdy, jak Hanka Bielicka, Alina Janowska, Barbara Wrzesińska, Mieczysław Czechowicz, czy Andrzej Szczepkowski. Prócz Wiktorczyka, teksty do kabaretu tworzył także Jeremi Przybora i Sławomir Mrożek.

Radiowiec wystąpił również na dużym ekranie – w 1980 roku wcielił się w rolę ministra Władka Złotnickiego w filmie "Miś" Stanisława Barei. Wypowiadane przez Wiktorczyka zdanie "Wszystkie Ryśki to porządne chłopy" do dziś jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych cytatów z filmu.

Wiktorczyk związany był także z teatrem – w 1956 roku założył warszawski Teatr Buffo, którego był zresztą pierwszym dyrektorem.

Jak "dziecko Warszawy" trafiło do radia?

Urodził się 17 lipca 1918 roku w austro-węgierskim Stanisławowie. Obecnie miasto nosi nazwę Iwano-Frankiwsk i leży na terenie Ukrainy. Przyszły radiowiec maturę zdał jednak już w Warszawie. Tam też studiował medycynę, której jednak nigdy nie ukończył.

Jak opowiadała Danuta Żelechowska w audycji "Wspomnienia pisane dźwiękiem", Wiktorczyk we wrześniu 1939 roku jako kapral podchorąży rezerwy dostał przydział do 21 Warszawskiego Pułku Piechoty "Dzieci Warszawy", dowodzonego przez pułkownika Stanisława Sosabowskiego. W czasie niemieckiej okupacji natomiast przyszły dziennikarz pracował jako szklarz i ślusarz, a także prowadził firmę "Handel, papier i opakowania".

Podczas Powstania Warszawskiego Wiktorczyk początkowo dowodził Oddziałem II "Georga", wchodzącym w skład IV Kompanii, a następnie kierował 8. kompanią batalionu "Bełt". 1 października Wiktorczyk – pseudonim Wik oraz Wiktor – awansował na stopień porucznika. Za swoje poświęcenie dla kraju został odznaczony Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem Walecznych i Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Ostatnie miesiące II wojny światowej przyszły radiowiec spędził w niemieckiej niewoli. Początkowo został skierowany do Stalagu 344 Lamsdorf, czyli obozu jenieckiego dla szeregowców i podoficerów, znajdującego się w dzisiejszych Łambinowicach pod Opolem. Następnie został przeniesiony do obozu Oflag X-C w niemieckiej Lubece. Co ciekawe tam właśnie w 1945 roku wraz z kolegami założył kabaret.

Wiktorczyk powrócił do Polski dopiero w 1946 roku i zamieszkał w Katowicach. Tam też zdobył posadę w radiu. W Boże Narodzenie tego samego roku ukazał się pierwszy odcinek jego audycji "Wesoła antena". Trzy lata później powrócił jednak do stolicy, gdzie w 1954 roku ukończył studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim.

jb

Źródła:

Zenon Wiktorczyk, Powstańcze Biogramy, https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/zenon-wiktorczyk,48526.html, data dostępu: 26.03.2021.

W krainie skeczy, satyr i kabaretów

Urodził się 17 czerwca 1944 roku w Warszawie. Pochodził z artystycznej rodziny - jego matka Justyna Kreczmarowa znana była z wieloletniej współpracy z warszawskim Teatrem Polskim, natomiast ojciec zasłynął występami w filmach i serialach telewizyjnych.

– Adam był takim paniczykiem z dobrego domu. Fajny taki: z pozoru sztywny, zasadniczy, a myśmy wiedzieli, że on wcale taki nie jest. Pod spodem była chęć życia - wspominał aktor i satyryk Stefan Friedmann w audycji Doroty Gacek i Elżbiety Łukomskiej z cyklu "Słowa po zmroku". 

Ukończył studia na Wydziale Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Swoje życie związał jednak z poezją i satyrą, nie ze sztuką.

Swoje pierwsze teksty opublikował w 1964 roku w "Almanachu Młodych" – czasopiśmie literackim funkcjonującym od połowy lat 50. W tym samym czasie zaczął współpracować z kabaretem klubu studenckiego "Hybrydy". Kilka lat później natomiast został członkiem świeżo powstałego kabaretu satyrycznego "Pod Egidą".

Na początku lat 70. Kreczmar związał się z Polskim Radiem. Wraz z Jackiem Janczarskim i Jerzym Markuszewskim stworzył wówczas dla Programu III "Ilustrowany Tygodnik Rozrywkowy", który był emitowany do 1974 roku. 

Przeczytaj także: "Ilustrowany Tygodnik Rozrywkowy" - tego słuchała cała Polska

Audycja wypełniona była różnego rodzaju skeczami, wykładami i słuchowiskami autorstwa nie tylko trójki jej inicjatorów, lecz także między innymi Marcina Wolskiego, Marii Czubaszek i Stefana Friedmanna.

- Myśmy kochali radio. To były lata fantastycznych kontaktów z ludźmi. Cudowne czasy, gdy wszystko było na świeżo, na nowo. Byliśmy prekursorami, którzy odkrywają Amerykę żartu w Trójce - wspominał Stefan Friedmann na antenie Polskiego Radia.

Do kręgu najbardziej znanych słuchowisk Kreczmara z tamtego okresu należy między innymi "Okno na świat" opierające się na dialogach małżeńskich głównych bohaterów – Dziuni i Mordeczki, "Administrator" pokazujący problemy, z jakimi borykał się Pan Dziamdziak chcąc uzyskać zgodę na remont mieszkania, oraz "Wspomnienia prokuratora", w którym prokurator Ski opowiada o prowadzonych przez siebie śledztwach.

Gwiazda, która zgasła zbyt wcześnie

Kreczmar realizował się również, pisząc teksty piosenek - jego utwory chętnie wykonywali tacy artyści jak Maryla Rodowicz ("Marmolada" i "Nietakt"), Edyta Geppert ("Mój pejzaż"), Ewa Bem ("Nie ma tych bram") i Jerzy Połomski ("Daj", "Miłujcie tedy, ile chcecie").

– Kiedyś napisałem piosenkę "Poeta i pan Strauss" i to był szczyt mojej dumy, że tyle zawarłem mądrych treści w jednej piosence. Na co Adam przeczytał i mówi: "Słuchaj, ja bym z tego zrobił 16 piosenek" - wspominał szwagier poety Krzysztof Daukszewicz w audycji Elżbiety Łukomskiej i Doroty Gacek z cyklu "Słowa po zmroku". 

Jego talent nie był jednak w stanie w pełni się rozwinąć. Adam Kreczmar zmarł 26 sierpnia 1982 roku, mając zaledwie trzydzieści osiem lat. Powodem była choroba, na którą satyryk cierpiał od dziecka. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

– Żaden lekarz nie dawał mu perspektywy długiego życia, Adam doskonale o tym wiedział – mówił dr Piotr Lubowiński w audycji Anny Retmaniak "Adam Kreczmar - wybrańcy bogów umierają młodo". – Przez to żył intensywniej niż inni, mocniej niż inni. Żył ponad stan, ponad możliwości swoje i medycyny. Nie oszczędzał się. Lubił zjeść, wypić, wypalić. Zachowywał się tak, jak najgorszy pacjent przy tej chorobie - dodał. 

jb

25 kwietnia 1968 roku zmarł Tadeusz Bocheński spiker, lektor i konferansjer Polskiego Radia.

Wróżba Cyganki

Przyszedł na świat 11 października 1900 roku w Kijowie. Jak wspominał ze śmiechem na antenie Polskiego Radia, jego rodzice od samego początku wiedzieli, że jest przeznaczony do wielkich rzeczy. Gdy jego mama była bowiem jeszcze panną, Cyganka wywróżyła jej, że weźmie ślub i urodzi syna, który "stanie się głośny w świecie". – I kiedy światło dzienne ujrzało niemowlę płci męskiej, to znaczy mnie, wróżba już się w połowie spełniła. Teraz chodziło o tę drugą połowę – mówił Bocheński. 

– Dziecię płci męskiej od najmłodszych lat zdradzało zdolności w wielu kierunkach, ale nic nie zapowiadało wielkiego talentu, który uczyniłby je "głośnym w świecie". Bo w domu to ono było przecież głośne już od czasów pieluch. Nikt jeszcze wtedy nie mógł przewidzieć, że po wielu latach zjawi się nowy czynnik, który sprawi, że popularność i rozgłos przestanie być udziałem tylko samych geniuszów. Tym czynnikiem miało być radio – dodał. 

Uwielbiany przez publiczność

Tadeusz Bocheński przygotowuje się do audycji w studiu Polskiego Radia przy ulicy Zielonej. Zdjęcie zostało zrobione przed II wojną światową. Źródło: NAC/Domena publiczna

Pracę w warszawskiej rozgłośni Polskiego Radia Bocheński rozpoczął wiosną 1926 roku, czyli wkrótce po oficjalnym powstaniu placówki. Był jednym z pierwszych spikerów radiowych w Polsce. – Przypominam sobie, że 26 kwietnia 1926 roku po raz pierwszy stanąłem przed mikrofonem i zapowiedziałem: "Halo, halo! Tu Polskie Radio Warszawa! Dzień dobry Państwu. Rozpoczynamy nasz program" – wspominał.

95 lat Polskiego Radia. Zobacz serwis specjalny

Z rozgłośnią współpracował przez czterdzieści dwa lata, stając się prawdziwą legendą polskiej radiofonii. Słuchacze go uwielbiali, chętnie słali mu listy - a na imieniny - życzenia oraz prezenty. Jak mówił reżyser radiowy Zbigniew Kopalko, o sławie Bocheńskiego może świadczyć fakt, że gdy wiosną 1945 roku - po kilkuletniej nieobecności - powrócił do pracy w radiu, a jego głos popłynął z ulicznych głośników, ludzie zaczęli klaskać i wiwatować. – To był piękny hołd złożony przez słuchaczy wielkiemu spikerowi. Tak się przecież wita artystów w teatrze, a nie pod ulicznymi głośnikami – dodał.

"Wpadka" w warszawskim hotelu Bristol

Pierwsza audycja radiowej Jedynki: "Halo, halo! Tu Polskie Radio Warszawa!"

Bocheński brał udział w licznych słuchowiskach (m.in. w "Domu na Latawcu" z 1956 roku), wygłaszał recytacje w audycji "Kwadrans prozy i poezji" oraz był radiowym konferansjerem. Z ostatnią z jego wymienionych funkcji związana jest zresztą zabawna historia. Pewnego razu, gdy zapowiadał ze studia Polskiego Radia koncert muzyki tanecznej, odbywający się w warszawskim hotelu Bristol, planowany program występu został zakłócony przez jednego z widzów.

– Jakiś gość będący prawdopodobnie "na gazie" podszedł do dyrygenta, blisko mikrofonu, i zażądał od orkiestry zagrania popularnego wówczas utworu. Dyrygent na migi wskazał mikrofon, dając mu tym samym do zrozumienia, że audycja jest transmitowana przez radio i orkiestra musi trzymać się ustalonego programu. Na to ów gość zareagował całkiem niedorzecznie i rzucił w stronę dyrygenta oraz orkiestry pewną grubiańską, choć dość powszechną wtedy obelgę. Wyobraźcie sobie Państwo moje zaskoczenie i przerażenie, gdy zamiast zapowiedzianego przeze mnie przed chwilą upojnego tanga usłyszałem na antenie wysoce nieparlamentarne słowa – wspominał Tadeusz Bocheński.

– Natychmiast kazałem zatrzymać transmisję, przerwałem program i pożegnałem się ze słuchaczami słowami: "Na tym kończymy dzisiejszą audycję. Życzymy Państwu dobrej nocy". Po czym, jak zawsze, nadany został hymn narodowy. Słuchacze szaleli z radości, że coś takiego mogło się zdarzyć w zazwyczaj dość sztywnym i oficjalnym programie radiowym – dodał.

"Kadziuś, pożycz mi sto złotych"

Tadeusz Bocheński przed mikrofonem w studiu Polskiego Radia, które przed II wojną światową mieściło się przy ulicy Kredytowej. Zdjęcie zostało zrobione w latach 20. XX wieku. Źródło: NAC/Domena publiczna

Tadeusz Bocheński przede wszystkim zasłynął jednak jako prowadzący licznych audycji radiowych – m.in. "Kwadransów literackich", "Wigilii dla samotnych" i "Podwieczorków przy mikrofonie". W okresie dwudziestolecia międzywojennego - wraz ze spikerem i aktorem Jerzym Rolandem - współtworzył również "Rozmowy Jerzego z Kadziusiem". Program cieszył się wielką popularnością, a słuchacze niejednokrotnie próbowali nawiązać kontakt z jego autorami. Wysyłali im nawet prezenty. Jeden z takich podarków sprawił nawet, że audycja zmieniła swoją formułę. 

– Przez jakiś rok rozmówki nasze przed mikrofonem kończyły się stałym refrenem: "Kadziuś, pożycz mi sto złotych" i trzeba było za każdym razem wymyślić dowcip na ten temat. Na przykład: "Kadziuś pożycz mi sto złotych", "Nie mam przy sobie". "A w domu? "A w domu dziękuję, wszyscy zdrowi". I tak codziennie coś innego. Powtarzało się to do chwili, aż jakiś zniecierpliwiony słuchacz przysłał mi pięknie wyrysowany banknot, który do złudzenia przypominał prawdziwy. Znajdował się na nim dopisek: "Panie, pożycz Pan to sto złotych Rolandowi, niech on w końcu przestanie Pana dręczyć". Uroczyste wręczenie tych pieniędzy Jerzemu przed mikrofonem zakończyło długą serię dowcipów na ten temat – wspominał Bocheński na antenie Polskiego Radia.

"Halo! Halo! Tu mówi Polskie Radio". Skarby Archiwum Polskiego Radia z września 1939 roku

Znany radiowy kawalarz

Dawni znajomi oraz współpracownicy Tadeusza Bocheńskiego podkreślali, że był wiecznym optymistą i uwielbiał żartować. – Miał ogromne poczucie humoru, co było dla niego może najbardziej charakterystyczne. Miał błyskawiczny refleks zarówno w rozmowie prywatnej, jak i przed mikrofonem – mówiła spikerka Stella Weber.

– Zawsze lubiłem żarty i celowałem w tych rzeczach - wspominał Bocheński. Przypomniał także jeden z kawałów, które zrobił na początku swojej pracy w Polskim Radiu.

– W studiu odczytowym przeznaczonym dla prelegentów, które mieściło się przy ulicy Zielonej, po prawej stronie mikrofonu znajdowała się mała skrzyneczka z podświetlanymi napisami: "wolniej", "szybciej", "głośniej", "ciszej" i "proszę kończyć". Były to wskazówki dla wykonawców, a sygnałem dysponował spiker ze studia – opowiadał Bocheński. – Kiedyś pozamieniałem te tabliczki tak, że napisy nie odpowiadały żądaniom spikera. I tak kilka dni minęło bez żadnego efektu, a ja już zdążyłem zapomnieć o moim kawale. Pewnego razu jednak prelegent zupełnie zignorował czas przeznaczony na audycję i zdawało się, że nigdy nie skończy mówić. Zdenerwowany spiker kilkukrotnie naciskał przycisk "proszę kończyć", ale prelegent wcale nie zdradzał chęci do zastosowania się do polecenia i mówił dalej, podnosząc tylko coraz bardziej głos. Skończył audycję niemal krzycząc i wyszedł ze studia kompletnie wyczerpany, pocierając zroszoną potem twarz chusteczką. Zdołał tylko wyjąkać: "Już nie mogłem głośniej". Okazało się, że przy mikrofonie zapalał mu się tylko sygnał "głośniej" i "głośniej".

Bocheński dodał, że do autorstwa tego kawału przyznał się dopiero po kilku miesiącach. Od tamtego czasu studio było jednak otwierane tylko na kilka minut przed planowaną emisją audycji i to jedynie pod nadzorem odpowiedzialnego za program spikera. 

***

Zobacz również:

• Radio Kraków - pierwsza rozgłośnia regionalna Polskiego Radia
• Polskie Radio: "To nasz ostatni komunikat: Niech żyje Polska!"

***

Tadeusz Bocheński pracował prawie do końca swojego życia, mimo stale pogarszającego się stanu zdrowia. Zmarł wiosną 1968 roku w Warszawie. 

jb