Nie żyje Wojciech Pszoniak - polski aktor teatralny i filmowy. "Był arystokratą aktorstwa"

Zawsze poza rutyną

Wojciech Pszoniak urodził się 2 maja 1942 roku we Lwowie. W 1968 roku ukończył studia na PWST w Krakowie. Występował m.in. w Teatrze Starym w Krakowie, Teatrze Narodowym i Teatrze Powszechnym w Warszawie.

W rozmowie z Jackiem Wakarem w 2017 roku Wojciech Pszoniak wyznał, że nigdy nie zwątpił w sens swojej pracy, co daje mu poczucie, jakby wciąż miał 20 lat.

–  Robię rzeczy, które mnie naprawdę interesują, które mnie stymulują, które mi coś dają, i dzięki temu wierzę w to, że także mogę dać coś innym. Robię to, co kocham. W młodości dokonałem takiego wyboru, że dziś jestem szczęśliwym człowiekiem – powiedział aktor i dodał, że jednym ze składników tego szczęścia jest ucieczka od rutyny.  –  Ona jest sprzeczna z moim charakterem. Gdy czuję, że coś zaczyna się powtarzać, odrzucam to – wyznał.

Pół wieku tremy

Andrzej Wajda. Osiem filmów (i jeden spektakl), które warto zobaczyć jeszcze raz

W latach 80. Wojciech Pszoniak wyjechał do Francji. Wystąpił w kilkudziesięciu filmach polskich, francuskich i w produkcjach międzynarodowych. Jedną z jego najgłośniejszych ról była postać Moryca w słynnej "Ziemi obiecanej" Andrzeja Wajdy. Z reżyserem pracował także m.in. przy filmach "Wesele" i "Korczak", a także w teatrze, tworząc wybitną kreację w "Biesach" w Starym Teatrze w Krakowie. W 2016 roku, tuż po śmierci Andrzeja Wajdy, Wojciech Pszoniak przyznał, że bardzo wiele zawdzięcza reżyserowi.

Mimo kilku dekad aktywności zawodowej aktor nie ukrywał, że zawsze odczuwał tremę przed występami. Świętując 50-lecie pracy scenicznej w 2019 roku, aktor opowiadał o tym w Polskim Radiu Pawłowi Siwkowi.

– Jestem aktorem, który ma tremę... Za każdym razem wejście na scenę jest pewnego rodzaju przeżyciem, nieraz mocnym i trudnym, ale to pozwala mi być entuzjastycznie nastawionym do tego, co robię dzisiaj – mówił.

"Tam, gdzie kończy się słowo"

Wyjazd za granicę i występy w Paryżu oraz Londynie umożliwiły Wojciechowi Pszoniakowi poszerzenie horyzontów artystycznych, bo teatr francuski czy angielski to inne światy niż teatr polski. Aktor jest związany ze swym językiem ojczystym, a język to przecież świat. Mimo to bariera językowa, choć była wyzwaniem, okazała się możliwa do pokonania.

– Sztuka aktorska rodzi się nad słowem. Tam, gdzie kończy się słowo, zaczyna się pole i tajemnica sztuki aktorskiej. Wyobraźmy sobie, że zdarza się nam coś niezwykłego i wszyscy proszą "opowiedz!",  a nam brakuje słów... Tu właśnie zaczyna się przestrzeń do zagospodarowania przez aktora – wyjaśniał Wojciech Pszoniak. – Słowo jest ważne, ale to deklamacja. Istotą sztuki aktorskiej pozostaje czerpanie z tej wartości, którą człowiek ma w nadmiarze, której w ogóle nie jest w stanie wykorzystać, bo to "kosmos", psychika, nad którą się nie panuje – dodał

Słowo zawsze jednak stanowiło dla Wojciecha Pszoniaka szczególną wartość, o czym mówił, odbierając w 2014 roku w Sopocie Wielką Nagrodę Festiwalu "Dwa Teatry" za całokształt pracy artystycznej podczas festiwalu "Dwa Teatry". – Gdy pracuję z młodymi ludźmi, to ja na nich nie patrzę, tylko słucham, bo słowo, jeśli chodzi o aktora, jest czymś szczególnym – powiedział.

– W radiu aktor nie powinien odczytywać tekstu, tylko grać słowo. Ono powinno wynikać z tego, co przeżywa. Jeśli robi to dobrze, odbija się to na słuchaczu, powstaje obraz. To wymaga od aktora i słuchacza pewnego wysiłku, tu się nie można prześlizgnąć. W radiu słuchacz sam decyduje, o tym co widzi, przez to jest ono dużo szlachetniejsze niż telewizja, która narzuca się naszej wyobraźni – mówił Wojciech Pszoniak.

Archiwalne nagrania głosu Wojciecha Pszoniaka

Aktor w Polskim Radiu pojawiał się często, raz jako odtwórca roli w słuchowiskach, a raz jako gość audycji opowiadający o sztuce scenicznej i o swoim życiu. Wspominał m.in. o tym, że początki jego aktorstwa sięgają pierwszych lat życia. – Dom był moją pierwszą sceną, a pierwszą nauczycielką aktorstwa była moja matka – mówił w 2013 roku. – Gdy mówiłem, że boli mnie brzuszek i nie chcę iść do przedszkola, albo że jestem przeziębiony, więc nie mogę iść do szkoły, mama odpowiadała, że tak naprawdę nic mi nie jest. Instynktownie zacząłem więc wzmacniać ekspresję. Nie tylko więc mówiłem mamie, że boli mnie brzuszek, musiałem jej także to pokazać – dodał.

Wojciech Pszoniak poleca ulubione książki i muzykę

Swoją matkę aktor wspominał także w 2019 roku w audycji Katarzyny Cygler. – Moja matka pochodziła z kulturalnej lwowskiej inteligenckiej rodziny. Po wojnie straciliśmy jednak wszystko. Byliśmy biedni, a do tego zostaliśmy deportowani do Gliwic – mówił Wojciech Pszoniak. Aktor zaznaczył jednak, że mimo słabej sytuacji materialnej jego matka nadal bardzo lubiła wszelkie wydarzenia kulturalne. – Kultura była azylem w tych strasznych powojennych czasach terroru. Ojca to jednak niespecjalnie interesowało, więc chodziła ze mną – dodał.

W 2009 roku Wojciech Pszoniak nagrał pięć gawęd, w których wspominał czasy lwowskiego i gliwickiego dzieciństwa, pierwsze wrażenia teatralne, okres młodości, studia aktorskie, występy w teatrach i w filmach, a także emigracyjną część swojego życiorysu, którą spędził przede wszystkim w Paryżu.

W 2018 roku w rozmowie z Katarzyną Stoparczyk aktor wyznał, że gdyby miał zacząć wszystko od nowa, to najpewniej rozpocząłby pracę w... cyrku - najchętniej w roli klauna. Opowiadał też o tym, jak doszło do tego, że został wyrzucony z pierwszego egzaminu do szkoły teatralnej.

mc

Żył prawdziwie i skromnie jak przystało na mieszkańca pięknej Istebnej, niewielkiej wsi Śląska Cieszyńskiego, około 30 kilometrów na południowy-zachód od Żywca, w pobliżu potrójnej granicy Polski, Czech i Słowacji. Tam się urodził w sierpniu 1884 roku i tam też zmarł. Pochowano go na niewielkim cmentarzu za kościołem Dobrego Pasterza.

Zasłynął drzeworytami

Po II wojnie światowej sława Jana Wałacha przycichła, a czas poświęcał samotnej pracy w swojej pracowni. Dopiero z końcem wieku, dzięki staraniom Muzeum Archidiecezjalnego w Katowicach, powrócono do pięknych dzieł artysty. Zorganizowano szereg głośnych wystaw, a w Istebnej na Andziołówce powstało Muzeum Biograficzne Jana Wałacha.

Blisko 95 letnie życie Wałacha bogate było w znaczące wydarzenia artystyczne. Dość powiedzieć, że w wiek XX wkroczył jako szesnastolatek, przeżył przemiany polityczne i gospodarcze, I wojnę światową, odzyskanie przez Polskę tak upragnionej niepodległości, II wojnę światową i okres stalinizmu. Jako twórca, silnie osadzony w kulturze folkloru i tradycji chrześcijańskiej, zasłynął pięknymi drzeworytami, płaskorzeźbami i rzeźbami. Nie stronił od grafik i obrazów, głównie olejnych. Prawdziwie artystycznie wykształcony, szczególnie w dwudziestoleciu międzywojennym tworzył i wystawiał w największych miastach Polski, a także w Paryżu, Londynie, Amsterdamie, Chicago i Hamburgu.

Wykształcenie artystyczne Wałacha pełne jest wybitnych nazwisk. Wlatach 1904-1908 studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jego profesorami byli Józef Mehoffer, Julian Fałat, Ferdynand Ruszczyc i Jan Stanisławski. Dzięki ich rekomendacjom kontynuował studia w Paryżu, w słynnej Szkole Sztuk Pięknych École des beaux-arts u Fernanda Cormona. Wałach pierwszą swoją wystawę miał jeszcze z początkiem studiów, w 1904 roku i z każdym rokiem, wyłączając czasy I wojny światowej, powiększał swoje osiągnięcia osiągając prawdziwe sukcesy w drugiej połowie lat 30. XX wieku.

"Artysta spod Złotego Gronia"

Malował, rzeźbił i wykonywał drzeworyty, w których osiągnął niespotykany kunszt. Niektórzy zarzucali mu koncentrowanie się na elementach "sztuki naiwnej", akademizm i "pejzarzowanie" ponad miarę. "Zwrot.cz" przytacza wykład dr Michała Kawuloka dotyczący twórczości artysty. Czytamy w nim: "Sztuka Jana Wałacha znalazła swoich zwolenników, ale i wrogów. Zarzucano mu, że nie ma w jego sztuce żadnych poszukiwań artystycznych, żadnej awangardy. Niemniej było o artyście głośno, to miał zamówienia – mówił prelegent, wyjaśniając, że artysta tworzył cały czas – i podczas obu wojen światowych, i w okresie międzywojennym, i już po II Wojnie Światowej".

W drzeworytach często pojawiały się postaci góralskie, architektura rodzinnych stron i pełna religijnego przeżycia tematyka sakralna. Metropolita Katowicki, arcybiskup Damian Zimoń, w biografii Jana Wałacha prezentującej jego prace, takimi słowami dokonuje znaczącego wprowadzenia: "Jan Wałach — "artysta spod Złotego Gronia", podczas swojej najgłośniejszej wystawy w Kamienicy Baryczków w Warszawie, przedstawiony został w roku 1934 jako "artysta ukryty". Współcześnie wielu przechodniów mija Krucyfiks, który wykonał ów "ukryty artysta" dla katedry Chrystusa Króla w Katowicach. Mało kto pamięta o autorze. Wielu natomiast zatrzymuje się przed wizerunkiem Umęczonego Zbawiciela zawieszonym w przedsionku katowickiej katedry. Przyciąga w tym wizerunku szczerość wypowiedzi twórcy i realizm ludzkiego bólu".

Sztuka kontemplacji

Ta analiza natchnienia artystycznego prawdziwie opowiadała o latach powojennych (po II wojnie), kiedy samotnie i pełen wspomnień spędzał swój czas na tworzeniu w ukochanej, niewielkiej pracowni w Istebnej. Arcybiskup Zimoń tak się do twórczości Wałacha odnosi: "W sposób mniej lub bardziej zamierzony, realizując ten Krucyfiks, Jan Wałach osiągnął to, co jest celem sztuki jako medium kontemplacji, czyli wewnętrznego skupienia. Wizerunek powstał ze skupienia artysty i do skupienia nakłania".

W zakończeniu dodaje jeszcze swoiste epitafium artysty: "Twórczość Jana Wałacha porusza uniwersalizmem artystycznego przesłania. Nie należy zamykać sztuki tego artysty w regionalnych granicach. Wałach z ujmującą szczerością i prostotą przedstawiał sprawy ludzkie. Sprowadzał je do osób i zdarzeń sobie bliskich. Nie odkształcał człowieka stylizacją, lecz starał się być w zgodzie z prawdą o nim samym".

Odszukajmy w sieci reprodukcje pięknych dzieł artysty... lub w tym okresie wakacyjnych podróży odwiedźmy urokliwą Istebnę, a w niej muzeum Jana Wałacha.

PP