Na te pytania starali się odpowiedzieć goście audycji "Kryzys wieku średniego" zgłębiający tajemnicę wybuchających w średniowiecznej Europie co kilkanaście lat epidemii zbierających ogromne, śmiertelne żniwo. Identyfikuje się je z dżumą przede wszystkim ze względu na opisywane w kronikach objawy.

- Jeden z opisów choroby mówi o zarazie, która powodowała powstawanie czarnych gruczołów w miejscach węzłów chłonnych i stąd chorobę nazwano "czarną śmiercią" - przypomniał prof. Jerzy Pysiak. - Mamy trzy różne opisy dżumy z tego okresu i jeden z nich przypomina opis gorączki krwotocznej. Czy są to różne opisy tej samej choroby, która w ciągu kilkudziesięciu lat uśmierciła trzecią część ludności Europy? - pytał wirusolog, prof. Włodzimierz Gut.

Dlaczego zastosowana w niektórych średniowiecznych miastach kwarantanna była skuteczna? W jaki sposób choroba rozprzestrzeniała się po Europie? Dlaczego opisy "czarnej śmierci" przypominają opis starożytnej zarazy przywleczonej przez wojska greckie z Egiptu? O tym w nagraniu audycji.

***

Tytuł audycji: Kryzys wieku średniego

Prowadzą: Łukasz Kozak i Łukasz Modelski

Goście: prof. Włodzimierz Gut (wirusolog), prof. Jerzy Pysiak (historyk mediewista)

Data emisji: 5.11.2017

Godzina emisji: 21.00

mko/mz

W 1918 roku świat opanował groźny wirus grypy, zwany potocznie hiszpanką. Pod koniec września 1918 roku w amerykańskim mieście Filadelfia, znajdującym się na gęsto zaludnionym wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych wykryto pierwsze przypadki zakażenia wirusem. Nie zostały podjęte szybkie działania prewencyjne w rodzaju zamknięcia szkół i ograniczenia zgromadzeń publicznych. Zaowocowało to szybkim przyrostem zachorowań w mieście oraz wysoką śmiertelnością chorych.

W podobnym czasie wykryto przypadki zakażenia wirusem w St. Louis, w którym zostały podjęte szybkie kroki przeciwko rozprzestrzenianiu się choroby. W efekcie śmiertelność w St. Louis udało się zatrzymać na poziomie 358 osób na 100 tysięcy mieszkańców, co było najniższym wynikiem w całych Stanach Zjednoczonych. Tymczasem w Filadelfii wskaźnik śmiertelności w szczytowym momencie aktywności wirusa wyniósł 719 zgonów na 100 tysięcy osób.

"Od powietrza, głodu, ognia i wojny..." - epidemie w Polsce na przestrzeni wieków

Zarazy starożytności

Choroby zakaźne towarzyszyły ludzkości niemal od samego początku. Naprawdę groźne stały się dopiero wraz z rozwojem cywilizacji i większą rolą miast, w których gromadzili się ludzie. O zarazach wspomina już Biblia, ale jedną z pierwszych plag, które odbiły się szerokim echem była epidemia, która wybuchła w V wieku przed Chrystusem w czasie wojny peloponeskiej.

Ateny, które walczyły wówczas ze Spartą o dominację nad Grecją, zostały nawiedzone przez zarazę. Choroba rozwinęła się w szczelnie zamkniętym mieście, obleganym przez Spartan. Wielu ateńczyków zmarło, a wśród ofiar był przywódca miasta, Perykles. Grecki historyk Tukidydes, który sam zapadł na chorobę, przekazał informacje o dolegliwościach, do których należały m.in. ból głowy, wysypka, gorączka i wymioty. Śmierć następowała bardzo szybko, zazwyczaj w ciągu tygodnia od pojawienia się pierwszych objawów. Obecnie przypuszcza się, że chorobą najprawdopodobniej był tyfus.

Europę epoki starożytnej nawiedzały kolejne plagi. Do najtragiczniejszych w skutkach należały epidemie dżumy. W drugiej połowie II wieku w Imperium Rzymskim wybuchła epidemia, która poza wieloma tysiącami istnień zabrała ze sobą również dwóch cesarzy – Lucjusza Werusa i Marka Aureliusza.

O wiele większe spustoszenie spowodowała tzw. dżuma Justyniana, która nawiedziła pozostałości Imperium Rzymskiego w połowie VI wieku, za panowania cesarza Justyniana Wielkiego. Potężna zaraza spustoszyła basen Morza Śródziemnego i w ciągu kilku lat wytrzebiła gęsto zaludnione tereny. Opisy współczesnych świadków wydarzeń mówią o liczbie zgonów w Konstantynopolu, stolicy Imperium, sięgającej nawet połowy liczby mieszkańców.

Zaraza Justyniana. Czy epidemia zniszczyła antyczną cywilizację?

Czarna śmierć

Najstraszniejszą do tej pory epidemią była tzw. czarna śmierć z połowy XIV, która zdziesiątkowała średniowieczną Europę.

– Fale epidemii są bardzo dobrze opisane w źródłach. Jest to kilkanaście nawrotów przez całą drugą połowę XIV wieku. Epidemia zaczyna wygasać w latach 1349-1350, ale jeszcze zbierała całkiem pokaźne żniwo, także wśród znacznych postaci jak król Francji Filip VI – mówił historyk prof. Jerzy Pysiak w audycji Łukasza Kozaka i Łukasza Modelskiego z cyklu "Kryzys wieku średniego". – Powraca przez całą drugą połowę XIV wieku z mniejszym lub większym śmiertelnym żniwem co kilka lat, a potem powtarza się periodycznie przez cały wiek XV. Z dżumą identyfikuje się tę chorobę między innymi ze względu na objawy.

Czarna śmierć najprawdopodobniej rozprzestrzeniła się z Mongolii na pozostałe rejony Azji. Choroba trafiła do Europy w październiku 1347 roku na pokładach genueńskich okrętów, które powróciły do Włoch z Krymu. Marynarze szybko zaczęli umierać w cierpieniach, a niedługo później zaraza zaczęła się rozprzestrzeniać na resztę kontynentu. Stopniowo, w kilku falach do 1353 roku objęła niemal całą Europę. Epidemia rozprzestrzeniała się szczególnie szybko w przeludnionych miastach.

"Czarna śmierć". Stosowaliśmy zasadę #zostańwdomu już w średniowieczu. Dlaczego Polska ucierpiała mniej od innych państw Europy?

– Mamy trzy różne opisy dżumy z tego okresu. Płucną, chorobę z powiększeniem węzłów chłonnych, która przypomina rzeczywiście dżumę dymieniczą oraz zespół wysypkowy z krwawieniem, który jest zbliżony bardziej do gorączki krwotocznej. Nasuwa się pytanie, czy są to różne opisy tej samej choroby, bo standardy narzucono dopiero właściwie w wieku XIX po wykryciu dżumy w Chinach – powiedział wirusolog prof. Włodzimierz Gut w audycji Polskiego Radia z 2017 roku.

Bez wątpienia dżuma odcisnęła się mocnym piętnem na społeczeństwie Europy. W późnym średniowieczu śmierć zdawała się być jeszcze powszechniejsza niż zazwyczaj, co obrazowały popularne motywy w sztuce, takie jak danse macabre – przedstawienie korowodu śmierci, która jest równa dla każdego człowieka niezależnie od jego pochodzenia.

– Epidemia czarnej śmierci była zjawiskiem, którego nie możemy sobie wyobrazić i obyśmy nigdy nie mogli sobie wyobrazić. W ciągu kilkudziesięciu lat wymarła jedna trzecia Europy – stwierdził prof. Jerzy Pysiak w audycji z cyklu "Kryzys wieku średniego".

Globalizacja chorób

Wraz z rozwojem wiedzy o świecie i odkryciami geograficznymi, poszerzyła się pula chorób, które doświadczały ludzkość. Po odkryciu Ameryki większość tubylczej ludności zginęła w wyniku chorób, które zostały przywiezione przez Europejczyków. Mieszkańcy Nowego Świata byli dziesiątkowani np. przez ospę, na którą nie byli uodpornieni. Indianie z kolei "oddali" kolonizatorom kiłę, która szybko stała się zmorą epoki nowożytnej. Na kiłę zmarł już w 1501 roku król Polski i wielki książę litewski Jan Olbracht.

Z Indii na początku XIX wieku na resztę świata rozprzestrzeniła się cholera. W 1830 roku dotarła do Europy i szczególnie dotknęła ziemie polskie. Mniej więcej w tym samym czasie na pierwszym planie groźnych dla człowieka chorób zakaźnych pojawia się gruźlica, "romantyczna gorączka", która zabrała przedwcześnie wielu geniuszy pokroju Juliusza Słowackiego lub prawdopodobnie Fryderyka Chopina.

Najstarszy mężczyzna świata: "hiszpanka" była gorsza od koronawirusa

Grypa bardziej śmiercionośna niż wojna światowa

Ostatnią jak do tej pory pandemią o masowej skali śmiertelności była hiszpanka. Wywoływał ją wirus grypy ze szczepu H1N1. Jej nazwa jest powiązana z ówczesną sytuacją w Europie – w krajach, które uczestniczyły w I wojnie światowej władze ograniczały informowanie społeczeństwa o prawdziwej skali choroby, żeby nie doprowadzić do upadku morale społeczeństwa. Tymczasem w Hiszpanii, która nie brała udziału w wojnie prasa informowała o jej postępach, co doprowadziło do mylnego wrażenia o największym rozprzestrzenieniu choroby właśnie w tym kraju.

Źródłem choroby, która pochłonęła więcej ofiar śmiertelnych niż I wojna światowa były najprawdopodobniej Stany Zjednoczone, w których wirus pojawił się w marcu 1918 roku. Wraz z wojskiem przedostał się do do Europy i błyskawicznie się rozprzestrzenił dzięki nadzwyczajnym warunkom stworzonym przez wojnę – państwa biorące w niej udział słabo interesowały się zwalczaniem choroby, bowiem bardziej były zainteresowane zwycięstwem w konflikcie.

W sierpniu 1918 roku nastąpiła druga fala zachorowań na wirusa grypy, który zmutował i okazał się bardziej śmiercionośny. Jego najbardziej charakterystyczną cechą było to, że stwarzał największe zagrożenie dla silnych ludzi, w wieku około 20-40 lat, w przeciwieństwie do większości wirusów grypy, które zazwyczaj są najbardziej niebezpieczne dla starszych ludzi z osłabioną odpornością. Naukowcy przypuszczają, że był to skutek nadmiernej reakcji układu odpornościowego na walkę z wirusem. Trzecia fala nawrotu wirusa nastąpiła zimą z przełomu 1918 i 1919 roku.

Szacuje się, że hiszpanka mogła zabić nawet od 50 do 100 milionów ludzi. Liczba ofiar mogłaby być mniejsza, gdyby powszechnie zostały zachowane należyte środki ostrożności w początkowej fazie pandemii.

Szymon Antosik

O Zarazie Justyniana rozmawiamy z dr hab. Adamem Izdebskim*, członkiem międzynarodowego zespołu naukowców badającego skutki choroby, która w VI wieku nawiedziła Europę i Bliski Wschód.

Rozmawiamy w cieniu pandemii koronawirusa. Czy przyczyną jednej z pierwszych dobrze udokumentowanych plag w historii też był wirus? Czym właściwie była Zaraza Justyniana?

Z bardzo dużym stopniem prawdopodobieństwa możemy przyjąć, że była to dżuma, a zatem choroba bakteryjna, nie wirusowa. Wskazują na to opisy symptomów (owrzodzenie węzłów chłonnych, wybroczyny). Ponadto dysponujemy obecnie próbkami uzyskanymi z zębów osób pochowanych w VI wieku (choć nie na terenach ówczesnego Cesarstwa!), w których udało się znaleźć DNA bakterii dżumy, Yersinia pestis. To, że u kogoś ta bakteria dotarła za pośrednictwem krwiobiegu do zęba, oznaczało, że bakcyl opanował cały organizm i ten człowiek zmarł na dżumę.

Co ciekawe, próbki te pochodzą także z Europy Wschodniej, co pokazuje spory zasięg występowania choroby, także na obszarach, o których nigdy byśmy w tym kontekście nie pomyśleli.

Historia chorób zakaźnych. Najtragiczniejsza była dżuma, czyli "czarna śmierć"

Skąd przywędrowała dżuma Justyniana?

Kogoś, kto chociaż pobieżnie zajmuje się tematem epidemii w historii, nie dziwi ani to, że koronawirus przywędrował do nas z Chin, ani to, jak przebiega pandemia. Większość globalnych plag przywędrowało z Azji. Tak też było prawdopodobnie i w VI wieku n.e..

Siedliskiem bakterii, która wywołuje dżumę jest Azja Środkowa, a większość próbek DNA z ludzkich pochówków, które wskazują na jej obecność, pochodzi ze strefy Wielkiego Stepu, który ciągnie się od Chin aż po Europę Wschodnią. Dżuma jest przy tym przede wszystkim chorobą gryzoni, zwłaszcza dzikich, żyjących w górach (choć możliwe, że np. w okresie nowożytnym na jakiś czas zagościła np. w populacji londyńskich szczurów). Jej przejście na człowieka jest sytuacją wyjątkową, wywołaną szczególną presją, np. klimatyczną, której doświadcza populacja gryzoni, i dlatego też bardzo często ten przeskok "nowej" bakterii na człowieka ma skutki śmiertelne. Pewnym zaskoczeniem jest, że według źródeł pisanych, Zaraza Justyniana przywędrowała od południa – z portu na pograniczu Egiptu, który łączył szlaki handlowe Morza Czerwonego i Śródziemnego – mogłaby zatem przyjść z Afryki albo z południowej Azji.

Plaga Justyniana nie była pierwszą wielka zarazą w dziejach imperium rzymskiego.

Przed nią mieliśmy do czynienia z przynajmniej dwiema wielkimi epidemiami: zarazą Antoninów w II w. n.e. i zarazą Cypriana prawie sto lat później. To, co łączy te pandemie to fakt, że wydarzyły się one w momentach przełomowych, co oczywiście każe budzić wątpliwości, czy to przypadkiem współcześni historycy nie przydają jej wielkiego znaczenia, aby ułatwić sobie zadanie wyjaśnienia zaskakujących "zwrotów akcji" w dziejach Rzymu. Z punktu widzenia teorii historycznych te zarazy pasowałyby do modelu jako przyczyny wielkich zmian. Zaraza Antoninów zbiegła się w czasie z zakończeniem złotego wieku cesarstwa, zaraza Cypriana w III wieku n.e. przypada na czas kryzysu państwa. Ale ta idealna zbieżność budzi uzasadniony sceptycyzm…

Czy z Zarazą Justyniana było podobnie? Rządy tego cesarza to czas szansy na renesans imperium rzymskiego. W latach poprzedzających plagę państwo zajmowało sporą część ziem okalających Morze Śródziemne, by w przeciągu stu lat skurczyć się do rozmiarów dzisiejszej Turcji. Czy plaga pogrzebała ten ostatni relikt świata starożytnego?

Dotąd często uważano, że tak właśnie było. Badania, które przeprowadził zespół, którego byłem członkiem, wykazały, że zaraza nie miała decydującego wpływu na upadek imperium. Zespół przebadał tę tezę pod wieloma względami, sprawdził m.in. liczbę aktów prawnych wydawanych przed i po głównym ataku epidemii, zgromadziliśmy dane dotyczące pochówków (występowania grobów masowych, właściwie ich braku), kwestii obrotu i emisji monet. Nie zauważyliśmy znamion kryzysu po zarazie.

A jaki był pański wkład w badania?

Moim zadaniem była synteza danych paleoekologicznych, zbieranych od dziesięcioleci w badaniach obecności pyłków roślinnych w osadach na dnach jezior, jak wyglądał krajobraz imperium przed i po nastaniu epidemii. Wiemy na przykład, że tzw. "czarna śmierć", czyli epidemia dżumy, która przetoczyła się przez Europę w XIV wieku, spowodowała zmniejszenie liczby i wielkości gospodarstw i zwiększenie powierzchni lasów. Wiemy to na podstawie ilości pyłków zbóż i drzew w pozyskiwanych próbkach z danego okresu. Nie można potwierdzić takiej zależności w VI wieku n.e. Nie było spadku produkcji rolnej, a zatem prawdopodobnie choroba nie wybiła mieszkańców wsi.

Ale jednak potęga Bizancjum po tej pladze zaczęła się chwiać. Nie ma tutaj związku przyczynowo-skutkowego?

Raczej nie takiego, w jaki wierzono do tej pory, tzn. takiego, że epidemia spowodowała masowe wymieranie mieszkańców imperium i zapaść gospodarczą, a w efekcie kryzys państwa. Nasze badania temu przeczą. Zaraza uderzyła jednak w stolicę państwa – Konstantynopol. To było wielkie miasto, w którym standard higieny był z konieczności niski. Nic dziwnego, że to tam epidemia zebrała najkrwawsze żniwo. Zaraza w stolicy zawsze jest ciosem dla państwa – w pewnym stopniu paraliżuje ośrodek władzy i odciąga jego uwagę, np. od spraw granic.

Czyli jednak.

Ale to byłoby zbyt duże uproszczenie. Na upadek Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego złożyło się jeszcze kilka czynników. W następnych latach od północy nacierali Awarowie i Słowianie, na południu trwał konflikt z Persją, a wkrótce miała się zacząć rywalizacja ze światem islamu.

Poza tym sam Justynian faktycznie odnosił spore sukcesy na początku swojego panowania, ale na ich osiągnięcie wykorzystywał zasoby zgromadzone przez swoich poprzedników. Kiedy tego "paliwa" dla ekspansji zabrakło, rozpoczął się upadek. To proces, który historia zna dobrze. Zdarzył się też na "naszym podwórku" – agresywna polityka Bolesława Chrobrego odbiła się mocno na jego następcach.

"Od powietrza, głodu, ognia i wojny..." - epidemie w Polsce na przestrzeni wieków

A co z przekazami źródłowymi, które mówią o tym, że mogła wymrzeć jedna trzecia mieszkańców imperium?

Przebieg epidemii znamy głównie z przekazów Prokopiusza (pozostałe przekazy są skromniejsze, lokalne, i powstały później). Trzeba podchodzić ostrożnie do jego relacji, bo autor był nieprzychylny Justynianowi. Niemniej widok ludzi umierających na ulicach Konstantynopola musiał robić na nim duże wrażenie. Jednak z naszych badań wynika, że nie Zaraza Justyniana nie była wielkim masowym wymieraniem, a raczej serią mniejszych epizodów epidemii, rozciągniętych w czasie i w oddzielonych od siebie miejscach. Zaraza nie dotarła wszędzie i nie wszędzie wybiła jedną trzecią ludności.

Czy możemy dostrzec jakieś podobieństwa między zarazą za czasów Justyniana i pandemią koronawirusa?

Warto zaznaczyć, że charakter tych epidemii jest zupełnie różny. Śmiertelność Zarazy Justyniana, mimo że nie wybiła najprawdopodobniej jednej trzeciej ludności państwa, była nieporównywalnie wyższa od tego, z czym mamy do czynienia teraz na świecie. To bardzo niebezpieczna choroba wymagająca natychmiastowego leczenia, także dzisiaj – a zarazem rozprzestrzeniająca się w inny sposób, tylko w szczytowej fazie i dosyć rzadko drogą kropelkową: zasadniczo jest to choroba zwierząt, tylko w wyjątkowych przypadkach dotykająca ludzi. To była także znacznie poważniejsza sytuacja ze względu na brak antybiotyków. Nie powinniśmy się moim zdaniem również poważnie martwić o gospodarkę – przykłady historycznych epidemii dowodzą, że pandemia nie doprowadziła jeszcze żadnego państwa do ruiny, chyba że już było ono w stanie głębokiego kryzysu.

Rozmawiał Bartłomiej Makowski

*Dr hab. Adam Izdebski – historyk z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i Max Planck Institute for the Science of Human History w Jenie w Niemczech. Specjalizuje się w historii środowiskowej, zajmuje się m.in. wpływem zmienności klimatu na historię średniowiecznej i nowożytnej Polski.

227 lat temu angielski lekarz Edward Jenner przeprowadził pierwsze szczepienie przeciwko ospie prawdziwej. W rocznicę tego wydarzenia o zabiegu Jennera oraz historii szczepień rozmawiamy z prof. Michałem Kopczyńskim* z Wydziału Historii Uniwersytetu Warszawskiego.

Co się wydarzyło w maju 1796 roku w niewielkim angielskim miasteczku Berkeley?

Otóż pojawiła się tam, jak zazwyczaj raz na jakiś czas, ospa krowia. Nie tylko ludzie, ale także krowy chorują na ospę. O nadejściu epidemii ludzie dowiadywali się stąd, że zwierzęta zarażały dojarki. Na rękach kobiet pojawiały się napęczniałe bolesne bąble, które po pewnym czasie pękały.  Lokalny lekarz Edward Jenner zaobserwował, że dojarki, które chorowały na ospę krowią, w czasie wzmożenia ospy prawdziwej nie zapadały na tę chorobę. W ten sposób zrodziła się hipoteza, że oba te fakty – przejście ospy krowiej i odporność na atakującą ludzi ospę prawdziwą – mają ze sobą związek.

Jenner postanowił to sprawdzić na drodze eksperymentu. 14 maja 1796 roku naciął bąbel na ręce dojarki Sarah Nelmes, pobrał z niego płyn, po czym nożykiem wykonał dwa cięcia podskórne na ręku ośmioletniego pastuszka Jamesa Phippsa i wpuścił mu do ran substancję, którą pobrał od owej dojarki.

Jenner ryzykował dużo, to mógł być jego ostatni eksperyment medyczny w życiu. Po dwóch dniach chłopak dostał kataru, zaczął kaszleć, ale trzeciego dnia przeszły wszystkie objawy. Druga część eksperymentu miała miejsce w lipcu, kiedy pojawiła się ospa prawdziwa. Jenner pobrał ze strupów chorych płyn i znów naciął na drugiej ręce Phippsa dwa rowki, wprowadził substancję i czekał co się stanie. Chłopiec nie zachorował. Dwa lata później w 1798 roku Jenner opublikował traktat, po jeszcze jednym eksperymencie z inną osobą. Zatytułował go "An inquiry into the causes and effects of the variolae vaccinae". Proszę zwrócić uwagę. Nie było żadnych badań na wielkich grupach ludzi. Po prostu dwie próby.

Udany wynik szczepienia otworzył przed Jennerem drogę do kariery?

Miał nadzieję, że pojedzie do Londynu i nową metodą szczepionki na ospę, zwaną wakcynacją od łacińskiego słowa vacca – krowa, zacznie szczepić ludzi za prawdziwe pieniądze. Wyjechał, wynajął gabinet, ale okazało się, że nie było chętnych.

W tym czasie w angielskiej prasie pojawiały się kolorowe karykatury i jedna z nich, bardzo zresztą znana, pokazuje jak to doktor nacina rękę jakiejś pani, a obok stoją pacjenci już zaszczepieni. Jednej pani urosły rogi, pewnemu mężczyźnie ze spodni wyskakuje krowa, innemu wyłazi z nosa, a dziewczynka, która też została zaszczepiona, podobno zaczęła muczeć. Tego typu opowieści się rozchodziły i Jenner w zasadzie musiał powrócić do Berkeley bez sukcesu.

"The cow pock" (z ang. "krowia krosta"). Karykatura Jamesa Gillray'a z z 1802 roku. Foto: Wikimedia Commons/dp

Zatem antyszczepionkowcy są tak starzy jak historia szczepień. Czy od początku starano się zwalczać ich poglądy?

Nie, raczej zostawiano to własnemu biegowi. O przymusie szczepień nie było jeszcze mowy. Na razie wystarczyli chętni do zaszczepienia, a tych było niemało.

Edward Jenner nie odniósł spodziewanego sukcesu w swojej ojczyźnie, ale szczepienia ostatecznie się rozpowszechniły. Kto postawił na jego metodę?

W maju 1796 roku Napoleon Bonaparte zaczął odnosić sukcesy na froncie włoskim. Cztery dni przed słynnym zabiegiem Jennera wkroczył do Mediolanu. Gwiazda Napoleona miała świecić przez najbliższe dwadzieścia lat i kiedy się przegląda podręczniki szkolne to istnieje w nich Napoleon, a nie Jenner. A przecież Bonaparte odszedł z historii dwadzieścia lat później, a szczepienia na ospę przetrwały.

Kiedy Bonaparte dowiedział się o zabiegu Edwarda Jennera, to nakazał zaszczepić jak największą liczbę Francuzów. Wszystkich ostatecznie się nie udało, ale akcja szczepień objęła kilka milionów ludzi. Mało tego, Napoleon kazał wybić specjalny medal na cześć Jennera, a proszę pamiętać, że Francja znajdowała się wtedy w stanie wojny ze Zjednoczonym Królestwem.

Oczywiście mówi się o tym, że Napoleon spopularyzował zdobycze prawne rewolucji francuskiej w całej Europie i to jest prawda. Spopularyzował także szczepienia przeciw ospie. Zaczęto szczepić na przykład w Mediolanie i Państwie Kościelnym znajdującym się pod kontrolą francuską. Kiedy po upadku Napoleona przywrócono tam dawne rządy, od razu zaczęło się cofanie wszystkiego co napoleońskie. Czasem przybierało to groteskowe formy. W Mediolanie wycięto ogród botaniczny, bo założyli go Francuzi, zlikwidowano oświetlenie ulic, a także zakazano szczepienia przeciw ospie.

Napoleon przyniósł szczepionki na ospę także na ziemie polskie?

W Księstwie Warszawskim nawet wydano dekret, który mówił o przymusowych szczepieniach, ale Księstwo istniało zbyt krótko. Później, pod koniec XIX wieku, higieniści warszawscy naciskali na władze rosyjskie, żeby wprowadzono przymus szczepienia na ospę albo przynajmniej wsparły je finansowo. Rosjanie odpowiedzieli, że skoro szczepień nie ma w Rosji, to nie nie muszą być też w Królestwie Polskim.

W związku z tym niektórzy z aktywistów higienicznych zakładali hodowle krów. Utrzymywali je ze sprzedaży mleka, ale przede wszystkim chodziło o dostęp do cielaków. Były najlepszymi dawcami substancji wszczepianej pacjentom, ponieważ były młode i nie miały jeszcze innych chorób, które mogły zostać przeniesione na człowieka.

Rewolucja pod szkiełkiem. Robert Koch i jego bakterie

Aż do odzyskania niepodległości na ziemiach polskich szczepienia na ospę nie były rozpowszechnione, w przeciwieństwie do samej choroby, która była jedną z najważniejszych przyczyn zgonów, szczególnie dzieci. Przymus szczepień na ziemiach polskich został wprowadzony przez Sejm w 1919 roku. To była jedna z pierwszych ustaw wybranego w styczniu 1919 roku Sejmu Ustawodawczego.

Czy Edward Jenner miał poprzedników?

Tak, już wcześniej miały miejsce próby szczepień. Pierwsze odbyły się Ameryce. Przeprowadził je na początku XVIII wieku bostoński pastor, specjalista od polowania na czarownice, który nazywał się Cotton Mather. Miał niewolnika, który opowiedział mu, że w Afryce stosuje się metodę polegającą na wciąganiu przez nos sproszkowanych krost ludzi chorych na ospę. Cotton Mather zastosował ją wobec pewnej grupy osób i kiedy w Bostonie doszło do nasilenia ospy to okazało się, że ci ludzie nie zachorowali. Ale Ameryka była wtedy absolutnym marginesem świata i nikt na to nie zwrócił uwagi. Znacznie ważniejsze rzeczy działy się w Anglii.

W 1742 roku powróciła do Londynu wdowa po ambasadorze angielskim w Konstantynopolu, lady Mary Wortley Montagu. Jej mąż, podobnie jak i syn, zmarli na ospę. Lady Montagu dowiedziała się, że w tureckich haremach, gdzie ważną rzeczą była uroda i nie można sobie było pozwolić na poospowe krosty na twarzy, że kobiety posługiwały się taką samą metodą, o której opowiedział Matherowi niewolnik. W Europie Nazywano ją wariolacją, od łacińskiego słowa variola, czyli ospa.

Najpierw wypróbowano ją na kilku skazanych na śmierć, których zamknięto w jednej celi z chorymi na ospę. Skazani nie zachorowali. Nie wiemy niestety, czy darowano im wyrok śmierci czy też powieszono. Ale wariolacja zaczęła się upowszechniać. Najpierw wśród elit, które wiedziały o spowodowanym przez ospę zgonie króla francuskiego Ludwika XV w 1775 roku. Nawet u nas szczepiono, w siedzibie loży masońskiej w Warszawie, przy ulicy Mostowej.

Lekarze zaobserwowali, że mniej więcej tydzień przed warioracją szczepiony powinien być zdrowy, a przez tydzień po zabiegu powinien zostać w kwarantannie, aby nie zarażał innych osób. Mało kto jednak tego przestrzegał. W konsekwencji zamiast ograniczenia zachorowań, obserwowano ich nasilenie się. Innym problemem były odczyny poszczepienne. Część osób zaszczepionych zapadała na ospę i umierała, inni po szczepieniu zapadali na różne inne choroby zakaźne. Nierzadko przyczyną tego był sposób pozyskiwania substancji do wszczepienia. Pobrana od osoby chorej mogła zawierać nie tylko bakterie ospy, ale inne zgubne dla ludzi drobnoustroje.

Nikt wtedy nie zdawał sobie z tego sprawy, mikrobiologia przecież nie istniała. W sumie owe odczyny dotyczyły nawet 4% zaszczepionych. Opisane tu procedury są nieporównywalne z dzisiejszymi, ale mimo wszystko ludzie się decydowali na szczepienie. Strach przed ospą i śmiercią był silniejszy niż strach przed zabiegiem.

Edward Jenner według portretu Johna Raphaela Smitha z końca XVIII wieku. Foto: Wikimedia Commons/dp

Procedura wakcynacji opracowana przez Jennera była dużo lepsza, odczynów poszczepiennych było nie więcej jak 1,5%. Można powiedzieć, że Jenner odniósł klęskę komercyjną, ale jego metoda została rozpowszechniona. W Anglii w 1840 roku zakazano warioracji, dopuszczano, wręcz zalecano,  wakcynację. W wielu krajach wprowadzono też szczepienia przymusowe.

Strach przed chorobą był silniejszy niż strach przed szczepionką?

Tak, aczkolwiek przez całe dzieje szczepień są takie sytuacje, gdzie niektórzy ludzie nie chcą się poddawać szczepieniom. Z różnych powodów. Czasem religijnych, czasem ze strachu. Nawet tam gdzie te szczepienia bywały przymusowe.

Dzisiaj żyjemy w epoce ataku mediów na zwykłego człowieka, które powodują, że docierają do nas przypadki jednostkowe. Przypadek zdarzający się raz na milion urasta w oczach bojących się wręcz do miana reguły. Wielu obawia się, że tym jednostkowym przypadkiem mogę być ja. Strach utrudnia racjonalne myślenie. No, bo jeżeli się nie zaszczepię to mogę zakazić się koronawirusem, trafić pod respirator i już spod niego nie wyjść. I na to są większe szanse niż na odczyn poszczepienny.

Szczepionki na COVID-19. "Chronią nas przed ciężkimi skutkami SARS-CoV-2"

Jak Pan ocenia skutki odkrycia Edwarda Jennera dla ludzkości?

Ospa i polio to dwa sztandarowe przykłady zwycięstwa medycyny nad chorobami i to takiego zwycięstwa, które prowadzi do całkowitej eradykacji choroby. Ostatnia ofiara czarnej ospy zmarła w latach 70. XX wieku. W 1978 roku w Birmingham zmarła jeszcze pewna kobieta pracująca w budynku, w którym znajdowało się laboratorium, gdzie przechowywano te bakterie z myślą o produkcji szczepionek. W laboratorium doszło do wypadku i bakteria przedostała się przez system wentylacyjny do biura, w którym pracowała ofiara. A taką już naprawdę ostatnią ofiarą był kierownik laboratorium, który popełnił samobójstwo z tego właśnie powodu.

I na koniec jeszcze jedna rzecz. Wielki Ludwik Pasteur, chemik który otworzył przed medycyną i biologią absolutnie nowe bramy poznawcze, gdy zaczynał swoje prace nad szczepionkami to mówił, że zainspirowała go do tego mała broszurka doktora Jennera. Dzisiaj każdy może ją  przeczytać, bo w Internecie jest dostępna w oryginalnej wersji. Skromnych kilkanaście stron, i jednocześnie wielki krok w dziejach ludzkości.

Rozmawiał Szymon Antosik

*Prof. Michał Kopczyński - historyk, pracownik Wydziału Historii UW, Muzeum Historii Polski oraz redaktor naczelny czasopisma "Mówią wieki". Zajmuje się historią gospodarczą, ze szczególnym uwzględnieniem badania standardu życia w przeszłości na podstawie źródeł monetarnych oraz biologicznych (wysokość i masa ciała, śmiertelność), demografią historyczną i historią techniki.