Urodził się 25 kwietnia 1926 roku w Warszawie. Naprawdę nazywał się Tadeusz Musiał. Jego młode lata napiętnowała śmierć ojca, którego w 1939 roku rozstrzelali Rosjanie, oraz siostry, która zmarła na gruźlicę w 1941 roku.

W czasie II wojny światowej działał w konspiracyjnym harcerstwie. Należał do Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Wziął udział w Powstaniu Warszawskim. Po wojnie, w 1947 roku, skończył wydział aktorski Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Łodzi.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Był jednym z czołowych, obok Zbigniewa Cybulskiego czy Bogumiła Kobieli, aktorów tak zwanej polskiej szkoły filmowej. Zagrał w kilkudziesięciu filmach i przedstawieniach teatralnych.

Pokolenie Kolumbów

Jednym z jego pierwszych i ważniejszych filmów był "Kanał" Andrzeja Wajdy z 1956 roku.

– Miałem wtedy świadomość, że jest to jedyny film o tym wydarzeniu. Chciałem, żeby spojrzeć na tę sprawę szerzej. W Powstaniu ci wspaniali młodzi ludzie nie zostawiali rannego przyjaciela. W życiu po wojnie też tak powinno być – wspominał Tadeusz Janczar w rozmowie z Anną Retmaniak w Polskim Radiu w 1976 roku. – Byliśmy trochę spięci, bo na nas spoczywała odpowiedzialność pokazania obrazu tego pokolenia.

Pierwsze filmy, w których zagrał Janczar, dotyczyły losów pokolenia wojennego młodzieży, tak zwanych Kolumbów – posłuchaj, co Tadeusz Janczar mówił o tym w Polskim Radiu.

– To jest jeden z tych nielicznych aktorów obdarzonych absolutną intuicją aktorską. Nie zdarzyło mi się nigdy widzieć ani słyszeć Janczara, który by coś skłamał – mówił Andrzej Wajda, reżyser "Pokolenia" i "Kanału". – Tadeusz ma jakąś taką tajemnicę oszczędnego grania przed kamerą i ta oszczędność, delikatność i ta niezwykła prawda, którą on ma, jest nieodparta.

"Tadeusz improwizuje doskonale"

Pierwszy w moim życiu był teatr – posłuchaj, co Tadeusz Janczar opowiadał o pracy w pierwszym teatrze w Olsztynie, a później w Teatrze Narodowym i Powszechnym oraz o ulubionych rolach teatralnych. 

– Jego aktorstwo jest kameralne, intymne. Ma na scenie taką delikatność, wrażliwość, skupienie się na drugim człowieku, jakiego w swojej działalności nie poznałem. Improwizuje doskonale – mówił reżyser Adam Hanuszkiewicz.

Współpracował z Polskim Radiem. W słuchowisku "Matysiakowie" kreował postać Stacha Matysiaka. Ciężka choroba przedwcześnie uniemożliwiła mu dalsze występy.

Tadeusz Janczar zmarł w 31 października 1997 roku. Pochowany jest na warszawskich Powązkach. 

im

Był przede wszystkim tzw. aktorem charakterystycznym. Publiczność zapamiętała go przede wszystkim dzięki wybitnym kreacjom epizodycznym. Przeszkodą na drodze do dużych ról były warunki fizyczne aktora. Jerzy Nowak był osobą niewielkiego wzrostu o bardzo charakterystycznej, na pierwszy rzut oka "niesympatycznej" twarzy.

Jako aktor Teatru Starego miał okazję współtworzyć spektakle tak wybitnych reżyserów jak Tadeusz Kantor, Jerzy Grotowski, Lidia Zamkow, Andrzej Wajda, Jerzy Jarocki czy Konrad Swinarski. 

Żydowska nisza

Ponieważ jego rysy budziły skojarzenia z semickimi, bardzo często wcielał się w postaci Żydów. Najbardziej znane jego kreacje tego rodzaju to Zucker w "Ziemi obiecanej" (1974) Andrzeja Wajdy czy inwestor Fischel Friehof w "Liście Schindlera" (1993) Stevena Spielberga.

Najważniejszą jego rolą teatralną i zarazem wielkim sukcesem była kreacja Hirsza Singera w spektaklu "Ja jestem Żyd z Wesela", w którym Nowak przedstawia autentyczne losy człowieka, który był pierwowzorem dla postaci Żyda w najważniejszym dramacie Stanisława Wyspiańskiego. Spektakl grano nieprzerwanie od 1994 do 2007 roku w Teatrze Starym, a także w wielu innych miejscach w Polsce i na świecie. Sztukę wystawiono ponad 600 razy.

Powodów sukcesów aktora w graniu semickich postaci należy szukać w jego przedwojennej młodości. Nowak wychowywał się bowiem w galicyjskim miasteczku, w którym żyła bardzo liczna społeczność żydowska. Dzięki swojemu fenomenalnemu słuchowi językowemu od dziecka mówił równie dobrze w kilku językach.

Gwara góralska

Jerzy Nowak od wczesnych lat razem z rodzicami odwiedzał Podhale, gdzie miał okazję zapoznać się z gwarą góralską. To doświadczenie umożliwiło mu później realizację swojego wielkiego marzenia - występowania w realizacjach ukochanych przez niego tekstów Kazimierza Przerwy-Tetmajera. W przedstawieniach tych Nowak z wielką wprawą posługiwał się gwarą góralską. Jednak nie wszystko, co z góralszczyzną związane fascynowało aktora w równym stopniu.

– Ja nie lubię wędrować po górach, bo ja mam za sobą prawie 5 lat wędrówki w lesie, w AK – mówił Jerzy Nowak w audycji Anny Retmaniak w Polskim Radiu w 2004 roku.

Wedle słów jego młodszego kuzyna, aktora Jana Guntera, do zadań Nowaka w podziemiu niepodległościowym należało wykonywanie wyroków śmierci. Zapewne między innymi w związku z tym Jerzy Nowak po wojnie nie ujawnił się.

Pedagog

W 1948 roku ukończył Państwową Szkołę Dramatyczną w Krakowie, a po latach, już jako aktor krakowskiego Teatru Starego, został jej wykładowcą. O istocie swojego zawodu wypowiadał się następująco:

– Aktorstwo to jest rzemiosło, mimo że wielu mówi, że to jest jakieś posłannictwo. Nie. Ja się szczycę tym, że jestem rzemieślnikiem – mówił Jerzy Nowak w audycji Polskiego Radia. Dodał do tego jednak pewne zastrzeżenie: – Do aktorstwa potrzebne są pudy szczęścia, a jak ktoś jeszcze ma talent i do tego jeszcze pracuje, to absolutnie nie zaszkodzi – dodawał aktor.

Film o umieraniu

Pod koniec życia Jerzy Nowak wystąpił jako główny bohater filmu dokumentalnego Marcina Koszałki pt. "Istnienie" (2007). Tematem filmu była śmierć i sposób godzenia się z nią. Aktor, rzekomo dowiedziawszy się o swojej poważnej chorobie, postanowił zapisać w testamencie swoje ciało na użytek Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie miało zostać spreparowane w formalinie. Film wzbudził znaczne zainteresowanie, natomiast plotki o chorobie aktora zostały zdementowane.

Jesienią 2009 roku ukazała się biografia Jerzego Nowaka pt. "Książka o miłości", którą napisał wspólnie z żoną, Marią Andruszkiewicz-Nowak. Rok później małżonka aktora zmarła. Jerzy Nowak odszedł natomiast 26 marca 2013 roku w Warszawie, pozostawiając po sobie kilkaset ról teatralnych i filmowych. 

az

Film "Ziemia obiecana" opowiada historię opisaną przez Władysława Reymonta w powieści drukowanej pierwotnie w odcinkach w dzienniku "Kurier Codzienny". Reymont zapisał wydarzenia, które obserwował wokół siebie - boom gospodarczy w Łodzi i związane z nim przemiany społeczne: ciągnięcie prostej ludności wiejskiej do pracy w mieście, dominację Niemców i Żydów w przemyśle, nieprzystosowanie Polaków do zasad brutalnego kapitalizmu.   

Siła autentyku

Mimo że powieść (wydaną w 1899 roku) dzieli od filmu Wajdy ponad 70 lat (pierwsza była ekranizacja Aleksandra Hertza z 1927 roku) udało się go nakręcić w naturalnych plenerach, nie zaś w studiu.

- Fotografie w filmie przedstawiają autentyczną Łódź - mówił reżyser Andrzej Wajda w audycji Andrzeja Matyni w Polskim Radiu. - Nie ma tam ani jednej dekoracji, ani jednego miejsca, które nie byłoby właśnie tym miejscem w Łodzi. Fabryki w fabrykach, pałace w pałacach, warsztaty w warsztatach i tak dalej. To wszystko jest rekonstrukcją nie dlatego, żeby wpadać w jakiś obłęd zależności, ale dlatego, że za tym naprawdę się coś kryje - tłumaczył reżyser.

Wajda czuł, że to ostatnia chwila, żeby nakręcić "Ziemię obiecaną" w prawdziwych miejscach - w latach 70., w zapóźnionej w rozwoju komunistycznej Polsce, wiele XIX-wiecznych fabryk w Łodzi jeszcze działało, stały w nich dawne maszyny tkackie, ale czuć było już nadchodzącą zmianę. Film więc ma walor wręcz dokumentalny.

Amerykańskie tempo

Wajda, opowiadając o zderzeniu starego, wiejsko-dworkowego świata z pędzącą nowoczesną industrializacją, posłużył się innym zderzeniem: XIX-wiecznych dekoracji, strojów, wydarzeń z bardzo współczesnym, XX-wiecznym sposobem gry aktorów. 

- Realizujemy ten film tak prędko, ponieważ, jeśli ma on oddziaływać jako coś poruszającego, gwałtownego, to aktorzy w tym filmie muszą też być w atmosferze stałego pościgu, szybkości, pracy, energii i tego wszystkiego, co ja jako reżyser muszę z siebie wydzielać - tłumaczył Andrzej Wajda w audycji Jana Zaleskiego w Polskim Radiu. - Myślę, że to się udzieli widowni - dodawał.

Andrzejowi Wajdzie udało się osiągnąć dzięki tej metodzie bardzo nowoczesny nawet z dzisiejszej perspektywy sposób narracji, kojarzący się z kinem amerykańskim.

Ponadto - co jest juz zasługą Reymonta, który ten bogaty materiał zebrał - historia jest gęsta od wątków pobocznych, drobnych epizodów, które tworzą zniuansowany świat przemysłowej Łodzi.

Instynkt do aktorów

"Ziemia obiecana" została stworzona przez Andrzeja Wajdę jako czwarta z kolei wybitna adaptacja literacka po "Brzezinie" (1970) na podstawie Jarosława Iwaszkiewicza, "Krajobrazie po bitwie" (1970) na podstawie Tadeusza Borowskiego oraz "Weselu" (1972) na podstawie dramatu Stanisława Wyspiańskiego. Jest to także kolejna współpraca reżysera z młodym Danielem Olbrychskim, który dopiero zaczynał swoją karierę.

Ponadto obsadę "Ziemi obiecanej" stanowią doskonali aktorzy, którzy stworzyli tu wybitne kreacje. W rolach trzech przyjaciół zakładających razem fabrykę wystąpili poza Olbrychskim (Karol Borowiecki) - Andrzej Seweryn (Max Baum) i Wojciech Pszoniak (Moryc Welt). Ten ostatni od początku podszedł do proponowanej mu roli bardzo poważnie i brawurowo stworzył postać młodego przemysłowca przekraczającego stopniowo kolejne granice moralności.

- Ufarbowałem sobie włosy na rudo i przyszedłem na próbne zdjęcia a Wajda jak mnie zobaczył, to krzyknął z wrażenia - opowiadał Wojciech Pszoniak w audycji Polskiego Radia.

W rolach drugoplanowych i epizodach zobaczymy również wielu wybitnych aktorów. Portrety postaci pobocznych choć nie mniej barwnych stworzyli między innymi: Marek Walczewski (Bum-Bum), Andrzej Łapicki (Trawiński), Zbigniew Zapasiewicz (Kessler) a najbardziej zapada w pamięć Piotr Fronczewski jako Horn.

W roku 2000 pojawiła się przemontowana wersja reżyserska "Ziemi obiecanej", skrócona o ponad 30 minut.

az/im

O przygodach Pana Kleksa i jego wychowanków słyszał chyba prawie każdy. Książka autorstwa Jana Brzechwy stała się nie tylko lekturą szkolną, ale też inspiracją do stworzenia filmu, w którym w tytułową rolę wcielił się Piotr Fronczewski.  

Powstająca Kleks Academy ma się składać nie tylko z nowej wersji filmu, ale też z wirtualnego świata i specjalnej aplikacji. Jak mówią autorzy, inicjatywa pozwoli wykorzystywać rozszerzoną rzeczywistość i rozbudzać wyobraźnię najmłodszych, skłaniając ich do kreatywnej zabawy. 

Niezwykły świat Pana Kleksa

– Dowiedzieliśmy się, że będzie powstawał nowy Pan Kleks. Zapaliło nam się światełko, że chcielibyśmy zrobić z tym coś więcej. Stworzyć projekt na miarę współczesnych czasów. Postanowiliśmy rozszerzyć zakres filmu. Teraz tworzymy do niego świat, który będzie znacznie wystawał poza kadr – mówił w Trójce Karol Belina Brzozowski tworzący Kleks Academy. 

– Na razie przygotujemy się, by wprowadzić wszystkich w świat Pana Kleksa. Posłuży do tego zarówno aplikacja, jak i specjalna platforma. Zależy nam, by przygotować widzów do tego, by mogli doświadczyć i przeżyć ten film. Nie tylko oglądać go na ekranie, ale też uczestniczyć w przygotowaniach i produkcji. Po premierze filmowej możliwe będzie oglądanie tego świata z perspektywy wielu wymiarów. To dość enigmatyczne, ale tylko tyle możemy powiedzieć – zdradził Jan Grzesikiewicz, z projektu Kleks Academy.

Kleks Academy

Nowa Akademia Pana Kleksa będzie współczesnym ujęciem znanego klasyka, opowieści o szkole magii. Profesor Kleks jest mistrzem, który uczy dzieci, jak rozwijać umysł i odkrywać jego twórcze pokłady. Oryginalny film z tytułową rolą Piotra Fronczewskiego został wydany czterdzieści lat temu. Teraz ma szansę doczekać się współczesnego następstwa.

Jak podkreślają twórcy nowej Kleks Academy, przygotowano już struktury i fabułę, które umożliwią kontynuację życia w Akademii Pana Kleksa poza filmem. Wszystko to jest możliwe dzięki wykorzystaniu rozszerzonej rzeczywistości i specjalnej platformy metaverse.

***

Tytuł audycji: Trójka przed południem
Prowadzi: Piotr Firan
Goście: Karol Belina Brzozowski i Jan Grzesikiewicz (twórcy Kleks Academy)
Data emisji: 20.05.2022
Godzina emisji: 11.26, 11.33

mat. prasowe/zch